عکس دیجیتال حال و هوای آیینی ندارد / خاطرات «عکس با حرم» در نسیان تکنوکراسی

باشگاه خبرنگاران تسنیم «پویا»- حسین نظرعلی:

اماکن مقدس ظهور انسان در فضایی والاتر از امور انسانی را فراهم می‌کند و گریزی می‌شود برای عبور از روزمرگی که انسان علاقه‌مند است این درک متنوع از حیات خویش را مستند و ثبت کند. زائر برای رسیدن به اعتقادات و باورهای خود سفر می‌کند، ثبت حضور او در اماکن مقدس به وسیله دوربین‌ عکاسی بهترین راه برای جلوه باور‌های مذهبی اوست و اینگونه بوده که عکاسخانه‌هایی در مشهد به وجود آمد که کارشان به نام عکاسی حرم - بارگاه شناخته شده است. عکاسان حرم - بارگاهی از زائران حرم  امام رضا(ع) که به قصد زیارت به مشهد آمده‌اند عکس می‌گیرند.

عکاس زیارتی و زائر هر دو تلاش می‌کنند فضایی روحانی در تصویر به وجود آورند تا به یادگار ثبت شود و حضور ذهنی و مذهبی آنها را با هم همراه کند. این تعاملی است بین فرهنگ و اعتقادات مذهبی مردم و تکنولوژی ثبت تصویر با دوربین عکاسی. البته این نوع عکاسی بسته به شرایط تاریخی و سیاسی و فرهنگی دستخوش تغییرات فراوان شده؛ زیرا بافت اجتماعی که عکس در متن آن به وجود می‌آید معنای فرهنگی بسیار متفاوتی به عکس می‌دهد. این عکاسی نه تنها در مشهد بلکه در بسیاری از شهرها و کشورهای مذهبی دنیا وجود دارد. 

عکاسان فوری

اولین کسانی که شروع به عکاسی در اطراف حرم از زائران کردند، عکاسان فوری بودند. آنها عکاسخانه نداشتند و به صورت سیار در اطراف حرم امام رضا(ع) فعالیت می‌کردند (این نوع عکاسی هنوز نیز وجود دارد) دوربین‌های آنها جعبه‌ای یا فوری بود! مشتریان را به پشت‌بامهای خانه‌های اطراف حرم، جایی که نمای خوبی داشته باشد می‌بردند و از مردم طوری که حرم در منظره پشت سر آنها قرار می‌گرفت، عکس می‌گرفتند اما حمل دوربین سنگین و ابزار کار و لنزهای نامناسب مشتری و عکاس را راضی نمی‌کرد و از این‌رو مونتاژ عکس مورد استقبال قرار گرفت. عکس حرم و شخص را به صورت هلال محو چاپ می‌کرد. بعد از آن بود که مونتاژ عکاسی با پرده‌های نقاشی شده باب شد.

پرده‌های عکاسی زیارتی

در عکاسی زیارتی مهمترین مسئله و محور اصلی، پس زمینه است، پیشینه استفاده از پرده، به عنوان پس‌زمینه در عکاسی، به همان ابتدای شروع عکاسی برمی‌گردد. از عللی که برای استفاده از پرده گفته شده است، یکی الهام گرفتن از نقاشی پرتره و سپس راهی برای جداسازی موضوع از فضای اطراف آن و جلب تمامی توجه به سوژه‌ مورد نظر بوده است. اما در عکاسی زیارتی پرده وسیله‌ای برای بیان زیبایی و بازسازی دنیای خیال است.

پرده‌های زیارتی خیال‌انگیزند، فضاهای ذهنی و تخیلات مذهبی با هم همراه می‌شوند تا زمینه‌ای که زائر در آن قرار می‌گیرد تا از او عکسی به یادگاری باقی بماند، به رمزگان فرهنگی و مذهبی او نزدیک باشد. گویی او عکسی در عالم خیال و رؤیا گرفته است. ذات عکس حضور واقعی را گوشزد می‌کند و پرده دنیای خیالی و ماورایی را. در حقیقت ما را وارد دنیا فراواقعی می‌کند.

از پیشکسوتان نقاشان پرده‌های حرم بارگاه می‌توان به غلامحسین عربلین (1276-1340) اشاره کرد. او از مذهبان و کاشیکارهای حرم امام رضا(ع) بوده است. پسر و نواده‌اش رسول (1301-1378) و حمید عربلین (1325) جزء عکاسان فوری بودند که عکاسخانه نداشتند و در پایگاه‌های خیابانی در اطراف حرم کار می‌کردند. به گفته حمید عربلین یکی از اولین پرده‌های زیارتی‌ای که پدربزرگش کشیده است، به تاریخ 1325هـ.ق برمی‌گردد (تصویر 2). البته عکس پرده دیگری نیز در آلبوم شماره 461 کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود که آن را ابوالقاسم‌ابن محمد نوری در سال 1323 هـ. ق از پرده عسنتی برداشت است (تصویر3). 

(تصویر 2)

(تصویر 3)

موضوعات پرده‌ها مضامین و مکان‌های قدسی است که بیش‌تر به امام رضا(ع) مربوط می‌شود. گنبدها، بارگاه‌ها، گلدسته‌ها، صحن‌ها، ضریح، ضمانت آهو و...

پرده‌های نقاشی شده بزرگ بود و در خیابان‌ به سختی حمل و نقل می‌شد از این‌رو اندازه‌های کوچک‌تری از پرده‌ها نقاشی کردند که حمل‌ونقل و کپی‌برداری از آن برای استفاده در مونتاژ با عکس مشتری راحت‌تر باشد. پرده‌های بزرگ‌تر به داخل مغازه‌های عکاسی یا هان عکاسخانه‌ها منتقل شد و بعد از آن بود که به جای مونتاژ در عکاسخانه‌ها، زائران جلوی پرده می‌ایستادند و عکس می‌گرفتند.

رنگ‌آمیزی عکس‌های سیاه و سفید در عکاسخاانه‌های حرم بارگاه بسیار رایج بود. معمولا پس‌زمینه پرده‌ها را رنگ‌امیزی می‌کردند تا به واقعیت فضا نزدیک‌تر شوند. با ورود فیلم‌های رنگی و ثبت رنگ‌ها در عکاسی دیگر نیازی به رنگ‌آمیزی عکس‌ها نبود و فیلم رنگی در عکاسخانه‌های حرم - بارگاه مورد استقبال فراوان قرار گرفت. البته عکاسی در خود حرم، توسط عکاسان سیار ادامه داشت و بعضی از عکاسان که موقعیتی در آستان قدس رضوی داشتند می‌توانستند نزدیکان خود را کنار گنبد یا مناره‌ها ببرند و در حال زیارت از آنها عکس بگیرند. البته بعد از بمب‌گذاری منافقان در حرم امام رضا(ع)  در سال 1371 عکاسی در خود حرم کاملا ممنوع شد به طوری که با عکاسان برخورد می‌شد.

ژست‌ها، پوشش‌ها و صحنه‌آرایی در عکاسی زیارتی

به جز پرده از مهم‌ترین ابزار عکاسی زیارتی، صحنه‌آرایی‌ها و لباس‌های مذهبی و ژست‌های مشتریان است، زائران می‌خواهند در تصاویر، خالصانه‌ترین لحظه زیارتی خود را با ژست‌های مذهبی و حالتی از نیایش به تصویر کشند؛ با دست‌هایی بر روی سینه و یا با نگاه متوسلانه به بارگاه حضرت، خلوص هر چه بیش‌تر خود را در برابر امام رضا(ع) ثبت کنند و با داشتن این عکس دیگران را در رابطه روحانی خود شریک کنند.

شرایط فرهنگی و تغییرات سیاسی نیز بر این نوع عکاسی تأثیر گذاشت: نمونه‌هایی از عکس‌های اوایل انقلاب اسلامی موجود است که حرم امام رضا(ع) همراه عکسی از امام خمینی(ره) و آیت‌الله گلپایگانی مونتاژ شده است.

عکاسان سیار

عکاسان سیار که بازماندگان همان عکاسان فوری‌اند همچنان به کار خود ادامه می‌دهند. روزگاری دوربین‌های پولاروید مورد استفاده بسیاری از عکاسان سیار بود. به وسیله این دوربین‌ها می‌توانستند عکس را فوری به مشتری تحویل دهند. این عکاسان از نمای خود حرم، به عنوان زمینه استفاده می‌کردند و قیمت ارزانتری داشتند اما بعد از ممنوع شدن ورود دوربین به حرم، در اطراف حرم جایی که گلدسته‌ها و گنبد دیده خوبی دارند، می‌ایستادند و از مردم عکس می‌گرفتند اکنون نیز با دوربین‌های 135 و فیلم رنگی به کار مشغولند البته تعداد این عکاسان بسیار محدود شده است. 

از دور خارج شدن پرده‌ها و عکاسی زیارتی

اولین رویدادی که بعد از دور خارج شدن پرده‌ها انجامید، تهیه پوسترهایی از فضاهای مختلف حرم امام رضا(ع) بود که در بازار فراوان دیده می‌شد. در این روش، عکاسان عکسی ساده از زائر می‌گرفتند و با بریدن عکس و چسباندن آن« بر روی زمینه پوسترها و قاب کردن عکس، آن را به مشتری تحویل می‌دادند. لازم به ذکر است که بسیاری از پیشکسوتان عکاسی حرم - بارگاه این روش را ضعف عکاسی زیارتی و حرم - بارگاه می‌دانند زیرا با این روش عکاس و زائر از حل و هوای عکس زیارتی خراج می‌شوند. این شیوه هنوز هم باب است و عکاسان از آن استفاده می‌کنند.

با طرح گسترش حرم امام رضا(ع) و خراب کردن اطراف حرم، عکاسان در بازارهای نزدیک حرم  مستقر شدند. البته در اطراف حرم نیز عکاسخانه‌های زیارتی فراوانی دیده می‌شود. باخراب شدن مغازه‌ها و عکاسخانه‌های قدیمی بسیاری از قدیمی‌ترها کار را رها کردند و افرادی که در حال حاضر عکس زیارتی می‌گیرند بیش‌تر جوان‌ترها هستند. مخصوصا بعد از رواج دوربین دیجیتال و استفاده از نرم‌افزار فوتوشاپ و شکل گرفتن عکس در فضای مجازی، نگاه متفاوتی در کارها ایجاد شده است. پرده‌ها که پر از رمزگان و نشانه‌های زیارتی بود اکنون کمتر استفاده می‌شود؛ پرده‌های زیارتی فقط نشانه‌ای از گذشته عکاسی حرم بارگاه‌ها و عکاسخانه‌ هستند و بیش‌تر مردم خواهان آن‌اند که عکس‌شان با عکس‌های موجود در حرم، صحن و بارگاه مونتاژ کامپیوتری شود تا آنها در فضایی واقعی‌قر قرار گیرند .

ثبت واقعیت و حضور مادی مهم‌تر از فضاهای ذهنی زائر است. در این عکس‌ها نشانه‌ها و ژست‌های مذهبی خیلی به ندرت دیده می‌شود. عکس شخص را به همراه عکس‌های مختلف که از حرم موجود است طوری مونتاژ کامپیوتری می‌کنند که فرد کنار حوض و سقاخانه بنشیند یا کنار ضریح بایستند پیشرفت و تغییر فناوری و شکل گرفتن عکس در فضای مجازی حال و هوای این نوع عکاسی را تغییر داده است. اما عکس زیارتی همچنان در فرهنگ عامه به فعالیت خود ادامه می‌دهد. 

انتهای پیام/