تداوم رکود در بازار کتاب/ آیا تغییر دولت در بهبود وضعیت نشر مؤثر بود؟+ جدول

به گزارش خبرنگار فرهنگی باشگاه خبرنگاران پویا، پس از پیروزی انقلاب اسلامی و فراگیر شدن تب مطالعه در ایران، صنعت نشر به عنوان یکی از صنایع دیرپا در کشور رونق چشم‌گیری یافت؛ به گونه‌ای که بسیاری از فعالان فرهنگی با باز شدن فضا وارد این حوزه شده و به انتشار کتاب مشغول شدند. اما در کنار این، یک جریان موازی دیگر نیز وجود داشت که موجب شد نشر آنچنان که تصور می‌شد، به صنعتی خودکفا مبدل نشود و آن وابستگی این صنعت به حمایت‌های دولتی آن هم در سال‌هایی بود که به لحاظ اقتصادی می‌توانست به یک صنعت خودکفا مبدل شود.

تجربه کار در چند دهه اخیر و آمارهای نشر نشان می‌دهد که حمایت‌های دولتی از این صنعت چندان به صلاح نشر نبوده و حتی موجب شد تا با به وجود آمدن بحران‌های اقتصادی، صنعت نشر بیش از سایر صنایع متضرر شده و امروز بسان یک هیبت از تو تراشیده درآید؛ صنعتی که امروز با بیش از 11 هزار ناشر که عملاً تنها دو تا سه هزار آن فعال هستند، شناخته می‌شود و شمارگان کتاب‌هایش به زحمت به هزار نسخه می‌رسد. بازار نشر این روزها افق چندانی از آینده‌ای که در سال‌های ابتدایی انقلاب برایش تصور می‌شد، به یاد ندارد؛ چرا که به جای انتشار کتاب‌های متفکران فرهنگی داخلی، مملو از کتاب‌های ترجمه‌، کتاب‌سازی‌ها و آثار زرد و بی‌کیفیت شده است. همه ما عادت کرده‌ایم که هر سال آمار انتشار چند 10 هزار عنوانی کتاب‌هایی را از زبان مسئولان بشنویم که اگر هم منتشر نشوند، اتفاقی رخ نخواهد داد و انتشار آنها معمولاً جز بر باد دادن هزینه‌های مالی چیزی فراهم نمی‌کند.

بنا بر آمارهای اعلام شده در سال گذشته، وضعیت نشر چندان رو به بهبود نبوده و برگزاری طرح‌های مقطعی به منظور جلب نظر مخاطب به این سمت، نتوانسته مشکلات اصلی فعالان این حوزه را کاهش دهد. بنا بر آمارهای اعلام شده، متوسط شمارگان کتاب در 11 ماه نخست سال 95 نسبت به دوره مشابه آن در سال 94، با 17 درصد کاهش همراه بوده است.

این در حالی است که بنا بر اعلام خانه کتاب، شمارگان متوسط کتاب در سال ابتدای سال 92، 2،439 و در سال 93، 2،099 بوده است.

قیمت کتاب در دولت یازدهم چقدر افزایش داشت؟

در سال‌‌های اخیر یکی از دلایل کم‌اقبالی مخاطبان به کتاب، قیمت آن عنوان شده است. افزایش یک‌باره و قابل توجه قیمت کتاب در اواخر دولت دهم رقم خورد و تا امروز هم ادامه دارد. آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد که در سال‌های اخیر نیز بازار کتاب با افزایش قیمت همراه بود که بخشی از آن گفته می‌شود مربوط به افزایش قیمت کاغذ و نوسانات بازار ارز است. افزایش قیمت کتاب در سال‌های گذشته بازار خرید کتاب را برای مخاطبان سخت‌تر و از سوی دیگر، اقتصاد نشر را با مشکلات جدی همراه کرده است. آمارهای خانه کتاب نشان می‌دهد که قیمت کتاب در سال 95 (با رقم 154,040 )نسبت به دوره مشابه در سال 94 (با رقم 142,680)، با هشت درصد رشد همراه بوده است.

همچنین بنا بر آمارهای اعلام شده از سوی خانه کتاب، بهای متوسط هر عنوان کتاب در سال 92(ابتدای کار دولت یازدهم) 103,104 و در سال 93، 124,562 اعلام شده است. این در حالی است که طبق آمارهای اعلام شده، بازار کتاب طی چهار سال گذشته با رشد در عناوین همراه بوده است؛ موضوعی که از نظر کیفی خود جای بحث دارد.

گام‌های کوچک برای مشکلات بزرگ

به باور برخی از کارشناسان با وجود آنکه تلاش‌هایی در این مدت انجام شده تا بازار کتاب از رکود خارج شود و نفس راحت‌تری بکشد، اما بازار کتاب هنوز تا رسیدن به فاصله مطلوب فاصله دارد و شرایط فعلی، شرایط ایده‌آل یا شرایطی مشابه سال‌های پیش‌تر نیست. به نظر برخی از کارشناسان و فعالان این حوزه، آمار اعلام شده نشان می‌دهد که وضعیت نشر در سال گذشته نسبت به سال‌های پیش‌تر تغییر چندانی نداشته و رکود همچنان در این حوزه احساس می‌شود. مسئولان تلاش کردند تا در سال گذشته با اجرای طرح‌هایی همچون عیدانه، تابستانه و پاییزه کتاب و با ارائه تخفیف‌های ویژه برای یک بازه زمانی، مخاطب بیشتری را به سمت کتاب سوق دهند تا بخشی از رکود به وجود آمده در اقتصاد نشر کمتر شده و شرایط بهتری داشته باشد. برگزاری طرح‌های این‌چنینی رضایت مخاطبان و کتابفروشی‌ها را تاحدودی جلب کرد، اما مقطعی بودن این وضعیت، یکی از انتقادات وارد شده بود. به نظر برخی از کارشناسان هرچند این طرح‌ها، گام‌های کوچک برای بهبود شرایط نشر بوده و مغتنم است، اما نمی‌تواند مشکلات موجود را ریشه‌ای حل کند؛ به همین دلیل به مثابه مسکنی است برای نشر بیمار کشور.

محمد عالم‌گیر تهرانی، مسئول انتشارات محمد، معتقد است که برگزاری طرح‌های این‌چنینی برای ناشران به صرفه‌تر است. وی در این رابطه می‌گوید: این نوع طرح ها می‌تواند جایگزین طرح‌هایی مانند نمایشگاه‌های استانی شود و دولت می‌تواند از این طریق به حمایت از کتابفروشان و بازار نشر بپردازد.

وی مستمر بودن این قبیل طرح‌ها را یکی از راه‌های موفقیت برای بهبود وضعیت کتابخوانی در کشور می‌داند و می‌گوید: ما هر سال در مواقعی مانند تابستان با رکود مواجه بودیم. من از میزان فروش و استقبال در این طرح و همچنین طرح عیدانه کتاب راضی بودم؛ طبق برآورد انجام شده میزان فروش آثار در این مدت، با حدود 25 تا 30 درصد سود در مقایسه با سال گذشته همراه بوده است.

عالم‌گیر تهرانی با بیان اینکه بخشی از نبود میل به سمت مطالعه و خرید کتاب به میزان افزایش قیمت کتاب بازمی‌گردد و با اجرای این دست از طرح ها می‌توان این مشکل را تا حدود زیادی برطرف کرد، می‌افزاید: هرچند برگزاری این طرح و عیدانه کتاب به کمک کتابفروشان و بازار نشر آمد، اما به نظرم باید استمرار داشته باشد تا در نهایت بتواند در بازار کتاب ایران تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد. هرچند این گام‌های کوچکی است که معاونت فرهنگی برای از بین بردن رکود در بازار کتاب برداشته، اما به نظرم در این وانفسای حوزه نشر می‌تواند کمک مؤثری به فروش کتاب داشته باشد.

تغییر دولت‌ هم کاری از پیش نبرد

برخی از فعالان حوزه نشر بر این باور بودند که با تغییر دولت، وضعیت نشر نیز بهبود یافته و به قول معروف آب خوشی از گلوی این صنعت و اهالی آن پایین خواهد رفت، اما تجربه قریب به چهار ساله دولت یازدهم چیز دیگری را نشان داد. رکود که این روزها در اقتصاد کشور بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود، گریبان صنعت نشر را هم گرفته و دست اندر کاران آن را با مشکلات متعدد مواجهه کرده است. رضا حاجی‌آبادی، مدیر انتشارات هزاره ققنوس در همین رابطه می‌گوید: مشکلات نشر ریشه‌ای‌تر از این است که با تغییر دولت‌ها رفع شود. گروه‌های سیاسی مختلف که بر سر امور بودند، هرکدام به نوبه خود ضربه‌ای به این صنعت زدند. مشکل نشر چند سویه است؛ از ورود شبه‌دولتی‌ها و بخش‌های خصوصی به حوزه نشر گرفته تا نبود کتاب خوب در بازار.

وی ادامه می‌دهد: برخی از فعالان در حوزه نشر، با ایجاد یک بنگاه انتشاراتی و با تولید فیلم‌های سینمایی در این زمینه تلاش دارند تا مردم را به سمت کتاب هدایت کنند. یا جوایز آنچنانی برای کتابخوان کردن مردم در نظر می‌گیرند، اما همه این‌ها نتیجه خاصی نداده است. حقیقت این است که کتاب خوب در دست مردم نیست. از سوی دیگر، هیئت خرید کتاب ارشاد نیز همانند گذشته فعالیت نمی‌کند. به خاطر دارم که زمانی ارشاد کتاب‌های تازه منتشر شده را در تعداد قابل توجهی خریداری می‌کرد که این خرید به ناشر کمک می‌کرد تا به فعالیت خود ادامه دهد و به نوعی مشوق او بود، اما شیوه خرید در سال‌های اخیر به شکل مضحکه‌ است که حتی برای ناشر صرف ندارد که کتاب‌های خود را به انبار ارشاد در کرج بفرستد. همانطور که گفتم این موضوع ریشه‌داری است و آن را می‌توان در شاخه‌های مختلف بررسی کرد.

کتاب‌های بی‌شناسه و بی‌شناسنامه

از سوی دیگر، آمارها نشان می‌دهد که عناوین منتشر شده طی سال‌های گذشته با رشد همراه بوده است. بر اساس آمار و اطلاعات کتاب‌های ثبت شده در سایت مؤسسه خانه کتاب از اول فروردین تا پایان بهمن ماه سال جاری،‌  74 هزار و 631 عنوان کتاب منتشر شده است که در مقایسه با سال گذشته (69 هزار و 167 عنوان ) 8 درصد رشد را تجربه کرده است. افزایش عناوین در حالی مطرح می‌شود که به باور تعدادی از کارشناسان و پژوهشگران، بازار کتاب با کمبود «کتاب خوب» مواجهه است. موضوعی که هرچند پدیده جدیدی نیست، اما در سال‌های گذشته بیشتر به چشم می‌خورد.

مرتضی امیری اسفندقه، شاعر و پژوهشگر، در این رابطه گفته است: چرا کتاب‌ها خوب نیستند؟ نخست مؤلف، دو دیگر ناشر و سه دیگر، ناظر. یعنی شاعر، ناشر، ناظر (در حوزه خودم می‌گویم). باید ناشر به این بیندیشد که آیا کتابی که می‌خواهیم چاپ کنیم، از یک شاعر است یا کسی که احساس می‌کند شاعر است و دلش می‌خواهد شاعر باشد؟ کسی که همه کار کرده و فقط در کلکسیونش کتاب شعر کم دارد؟ متأسفانه ناشر این دست از کتاب‌ها را قبول می‌کند. اگر ناشر پذیرفت، ناظر نباید تحویل بگیرد. پس شاعر خلاف، ناشر خلاف، ناظر خلاف، شد خلاف در خلاف در خلاف. این سه مقوله را _در حوزه شعر فقط عرض می‌کنم_  باید مراقبت کرد، حتماً و بی‌هیچ گونه تردیدی. اگر شاعران که با شکستن یک شاخه از درخت خشک به گریه می‌افتند، قرار باشد اینطور کمر به نابودی درختان ببندند، از گروه دیگر چه توقعی می‌توان داشت؟ از گروه اقتصاد؟ از گروه سیاست؟ از گروه اجتماع و هرچه، هرکه و از همه جا.

او افزود: در همین ایام من در حوزه خودم با بسیاری کتاب بی‌شناسه و بی‌شناسنامه برخورد کردم. اینقدر کتاب دیدم که افسوس خوردم و از شما چه پنهان که گاهی هم گریه کردم که ای وای این کتاب، در تیراژ چهار هزار نسخه چند اصله نهال را نابود کرده است؟ چند درخت نهال شکن شدند تا این کتاب بی‌شناسه، بی‌شناسنامه و بی‌ریشه منتشر شود و به دست که بیفتد؟ کتابی که نه سایه‌ای دارد، نه اکسیژنی و نه جنبشی. ورق به ورق برگ‌های این کتاب مانند ستون قبرستان کنار هم جمع شده است. کتابِ این‌چنینی مانند ستون قبرستانی است که برگ درختان را قتل عام کرده است. از هر برگی که عبور کردم یک فاتحه خواندم. کتاب را نتوانستم تمام کنم، آن را گذاشتم کنار و یک فاتحه جمعی خواندم: رحم الله من یقرأ فاتحه مع الصلوات.

ناشران منتظر دولت‌ نباشند

در چنین وضعیتی برخی از ناشران و فعالان نشر معتقدند که ناشران نباید منتظر دولت باشند و باید خود برای خروج از وضعیت امروز، به راه حلی بیندیشند. خلیلی، از مسئولان مؤسسه شهید کاظمی در همین رابطه گفته است: دلایل متعددی می‌تواند در رکود ایجاد شده، تأثیر گذاشته باشد؛ بالا بودن قیمت کاغذ برای مخاطب، نبود چرخه تبلیغ و توزیع، نبود فرهنگسازی مناسب در این زمینه و ...، اما یکی از مهمترین علت‌ها رکودی است که در میان خود ناشران وجود دارد. می‌توان با استفاده از کاغذ تولید داخل بخشی از هزینه‌های تمام‌شده کتاب را کاهش داد. این امر هم در مسیر خروج از رکود است و هم در مسیر اقتصاد مقاومتی که بارها و بارها رهبر معظم انقلاب بر آن تأکید کرده‌اند.

تغییر کاربری برخی از کتابفروشی‌ها، پایین آمدن شمارگان کتاب برای جمعیت 80 میلیونی ایران، افزایش قیمت کتاب در سال‌های اخیر و ... از جمله معضلات نشر در سالی که گذشت بود. هرچند به نظر می‌رسد که وضعیت چاپ کتاب‌ها، وضعیت بهتری داشته و تعداد عناوین منتشر شده نسبت به سال گذشته خود با رشد همراه بوده، اما وضعیت کتابخوانی و اقتصاد نشر در سالی که گذشت، چندان تعریفی ندارد؛ آن هم با وجود این جمعیت و حجم از افراد تحصیل‌کرده در کشور. تداوم رکود در سال‌های گذشته در این زمینه، سبب شده تا بسیاری از کارشناسان نسبت به آن هشدار داده و وضعیت کتابخوانی در کشور را در معرض تهدید بدانند. حال باید دید دولتمردان در سال جدید چه آینده‌ای را می‌توانند برای نشر کشور رقم بزنند.

انتهای پیام/