خراسان رضوی| اماکن مذهبی مشهد؛ از پیرپالاندوز تا زیارتگاه ۶۰۰ ساله گنبدخشتی+فیلم

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهدمقدس، عنوان شهر زیارتی برای مشهد، به معنی وجود تمامی وجوه زیارتی در حرم مطهر رضوی نیست، بلکه  مشهد زیارتگاه‌های بسیاری داشته که مورد توجه مسافران به‌ویژه «اهل دل» نیز قرار گرفته است، برخی از این زیارتگاه‌ها به امام‌زادگان و یا نزدیکان امام و برخی دیگر نیز به عارفان و صوفیان تعلق دارند.

سخن دکتر علی شریعتی برای گنبد خشتی برای سایر زیارتگاه‌ها نیز صدق می‌کند، وی بیان می‌کند: «اغلب حاجات خصوصی بازگو نشده به امام رضا (ع) به‌ دلیل بزرگی و عظمت او، به امام‌زاده خشتی گفته می‌شود، از نمونه این حاجات می‌توان به بازگشایی بخت دختران، کسب محبت همسرها، ادای قرض، رفع شرهای مرموز، تشدید دوستی‌ها و نظایر این دعاها اشاره کرد.»

بنابر این مورد شاید بتوان علت اقبال مردم به چنین زیارتگاه‌هایی را دریافت، در عین حال برخی از مزارهای مشهد مانند خواجه اباصلت و خواجه مراد متعلق به یاران و نزدیکان امام رضا (ع) بوده و زیارت آنها حکم تکریم آن حضرت را دارد، در این باره هفت زیارتگاه معرفی می‌شوند.

گنبد خشتی

گنبد خشتی یک زیارتگاه 600 ساله بوده که مرجع بسیاری از خواسته‌ها و آرزوهای مردم تلقی می‌شود، این مکان مدفن یکی از سادات علوی به نام "سید محمد" بوده که نسب وی با شانزده واسطه به امام موسی کاظم می‌رسد، طبق شجره نامه نوشته شده بر سنگ مزار سید محمد، وی از نقیبان و علمای توس و مشهد بوده که در سال 821 ه‍‌.ق مصادف با زمان شاهرخ تیموری، به خاک سپرده شد.

بنای ابتدایی مزار سید محمد در عهد تیموریان ساخته شده و به‌دلیل وجود این بنا از خشت خام، به گنبد خشتی شهرت پیدا کرد، البته ساختار کنونی بنا و کتیبه‌های آن متعلق به دوره صفویه است، ضمن آنکه در سال 1378 ه‍‌.ش تعمیراتی در آن صورت پذیرفت، گنبد خشتی در ابتدای خیابان طبرسی و در کوچه گنبد خشتی قرار دارد.

پیر پالاندوز

پیر پالاندوز با نام اصلی "شیخ محمد عارف کارندهی" از عارفان بزرگ سده دهم هجری و از اقطاب سلسله صوفیان "ذهبیه" به شمار می‌آید، این سلسله شعبه‌ای از سلسله بزرگ‌تری به نام "کبرویه" بوده و در حال حاضر پیروان بسیاری دارد، ذهبیه از شیعیان امامیه هستند، این موضوع سبب گسترش طریقت مذهب شیعه برای نخستین بار در خراسان و سپس فارس پس از به رسمیت شناختن این دین در ایران شد.

پیر پالاندوز اهل روستای کارنده یا کارده در نزدیکی مشهد بوده و به دلیل شغل پیر پالاندوزی بدین نام معروف شد، او در خط ثلث نیز تبحر خاصی داشته و امروزه بخش‌هایی از یک قرآن نوشته شده با خط این عارف وارسته برجای مانده است، وی در سال 985 ه‍ق در گذشت و مدتی پس از آن آرامگاه درخوری برای تجلیل از مقامش ساخته شد.

آرامگاه به وجود آمده در دوره صفویه، در سال‌های اخیر به دست آستان قدس رضوی مجدداٌ بنا شده و گسترش چشمگیری پیدا کرد، اکنون مقبره پیر پالاندوز صورتی زیبا و پر ابهت به خود گرفته و با توجه به توسعه آستانه امام رضا (ع)، به این مجموعه متصل شده است، برای زیارت پیرپالاندوز باید به ابتدای خیابان نواب صفوی، کوچه اول از سمت چپ مراجعه کرد.

گنبد سبز

گنبد سبز به دلیل رنگ خود به این نام شهرت یافته و مدفن "شیخ محمدحکیم مومن عارف استرآبادی" است، لازم به ذکر است وی مانند پیرپالاندوز از مشایخ سلسله صوفیان ذهبیه بوده و عموم مردم کتاب "تحفه حکیم مومن" در علم طب را از آثار وی دانسته‌اند، شیخ محمد حکیم مومن در دوره تیموری می‌زیست و در سال 904 ه‍.ق از دنیا رفت.

آرامگاه وی در سال 1011 ه‍‌.ق در دوره شاه عباس صفوی ساخته شده و بنابر بیت "سال تاریخ این خجسته بنا/ بیت معمور قلب مومن دان" گویا در زمان سلطنت شاه سلیمان مرمت‌های اساسی در آن صورت پذیرفت، این بیت متضمن سال 1091 ه‍.ق مصادف با دوره شاه سلیمان صفوی است، احتمال می‌رود که گنبد سبز نیز در زمره بناهای ویران گشته در سده یازدهم باشد که شاه سلیمان آن را مجدداٌ ساخت.

به هر حال این بنای زیبا و ظریف در خیابان آخوند خراسانی و در وسط یک میدان قرار دارد، این محل در گذشته جایگاه گورستانی به نام "میرهوا" بوده که در حال حاضر اثری از آن در دسترس نیست، البته پیش از احداث خیابان آخوند خراسانی، باغی دورادور گنبد سبز وجود داشت که درویشان در آن گرد آمده و مجالس صوفیانه ترتیب می‌دادند.

هم‌اکنون با توجه به از بین رفتن این باغ، صبغه خانقاهی آرمگاه کمرنگ شده است، با وجود این موارد گنبد سبز از حیث اسلوب معماری و هنرهای تزیینی بسیار زیبا و چشم‌نواز است که به ویژه شب‌ها توسط پرتو افشانی با نور سبز حالتی زیبا و خیره کننده به خود می‌گیرد.

خواجه ربیع

خواجه ربیع در زمره معروف‌ترین زیارتگاه‌های مشهد بوده و در شمال این شهر و در میان باغ و گورستانی بزرگ قرار دارد، این آرامگاه منسوب به "ربیع‌بن خثیم" مشهور به خواجه ربیع، یکی از هشت زاهد بزرگ تاریخ اسلام و از تابعین پیامبر بود. روایات نقل شده درباره خواجه امیر، چندان یک‌دست و هماهنگ نیست اما طبق روایات برآمده از منابع شیعه، ربیع از یاران نزدیک "ابن مسعود" صحبی معروف پیامبر اسلام بوده و در شورش علیه خلیفه سوم "عثمان" و قتل وی شرکت داشت.

وی را از یاران علی(ع)، کمک‌رسان به آن حضرت در جنگ 4 هزار سپاهی صفین و جنگنده با کفار در قزوین به تایید امیرالمومنین دانسته‌اند، به نقل از شیخ بهایی، ربیع‌بن خثیم با حضور نزد علی (ع) همراه با گروهی از اطرافیانش، خواستار بازگویی خصوصیات پرهیزکاران و شیعیان اهل بیت(ع) بود. ایراد خطبه متقین توسط امام، سبب تاثیرگذاری بر حاضران جمع و در امتداد آن فریاد برادرزاده ربیع "همام" شد، بنابراین خطبه متقین به خطبه همام شهرت یافت.

درباره وفات خواجه ربیع روایات متناقضی نقل شده اما بر اساس اغلب این روایات، وی در سال 61 یا 63 ه‍.ق در کوفه از دنیا رفته است، اما عقیده علمای شیعه دوران تیموری و صفوی، وفات وی در همین سال‌ها در حین اعزام به جنگ با کفار در توس بود، به گفتار این دسته از مردم، حتی امام‌رضا (ع) نیز به وقت اقامت در توس همراه مامون مزار ربیع‌بن خثیم را زیارت کرد.

گفته شده که این زاهد بزرگ پس از آگاهی از شهادت امام حسین (ع) به شدت گریسته و تا پایان عمر سکوت پیشه کرد، بنای کنونی آرامگاه خواجه ربیع درسال 1031 ه‍.ق به دستور شاه عباس و به تشویق شیخ بهایی ساخته شد، این ساختمان هشت گوش گنبدی دوپوش به ارتفاع 18 متر داشته و کتیبه‌هایی از "علی‌رضا عباسی" خوشنویس نامدار عصر صفوی زینت بخش آن است.

قدیمی‌ترین کتیبه بنا به تاریخ 1026 ه‍.ق بوده و و در کتیبه سر در باغ تاریخ 1031 خوانده می‌شود، نکته حائز اهمیت درباره آرامگاه خواجه ربیع، ساخت "تاج محل" در هندوستان به عنوان یکی از عجایب هفت‌گانه دنیای امروزی با الهام از این ساختمان است، تاج محل ساخته شده در سال 1040 هجری قمری، پس از 22 سال پایان یافت.

تاج محل بزرگ‌ترین یا دست کم معروف‌ترین اثر معماری سلسله تیموریان هند موجود در آگره هندوستان بوده که به همسر یکی از سلاطین این سلسله یعنی شاه‌جهان اختصاص دارد، این زن با نام نورجهان یا نور محل، در هنگام وضع حمل درگذشت و از شوهرش خواستار عدم تشکیل خانواده با همسری دیگر پس از فوت وی و همچنین ساخت مقبره‌ای بسیار خوب جهت جاویدان ماندن نام خود بود.

بناهای معماری ایران را نمی‌توان ساده گرفت و بی توجه از کنار آنها گذشت، در هر کدام از آنها ارزشی نهفته که برای نمونه می‌تواند سبب آفرینش یکی از عجایب هفت‌گانه دنیای امروزی شود، در کنار مقبره خواجه ربیع یک آب انبار با وقف بانویی به نام ام‌کلثوم در دوره شاه سلیمان صفوی نیز به چشم می‌آید، در پایان گنبد خواجه ربیع در سال 1347 از سوی سازمان حفاظت آثار باستانی مرمت شده است.

خواجه اباصلت

خواجه اباصلت زیارتگاه معروف و مورد توجه زائران امام‌رضا (ع) خارج از مشهد قرار دارد، البته با توجه به گسترش روزافزون شهر، احتمال ورود آن به شهر هست، این زیارتگاه مدفن یکی از یاران نزدیک امام‌ هشتم به نام "عبدالسلام‌بن صالح‌بن سلیمان ایوب‌بن مَیسَره" معروف به خواجه اباصلت هِرَوی است، او از محدثان و متکلمان بزرگ عصر خود و همراه امام‌رضا (ع) پس از ورود ایشان به خراسان بود.

وی حتی به هنگام مسمومیت امام نیز در کنار ایشان بوده و چگونگی شهادت علی‌بن موسی‌الرضا (ع) را برای سایرین بازگو کرد، او در حدود سال 160 ه‍.ق در مدینه متولد شده و در فاصله سال‌های 232 تا 236 ه‌.ق در ناحیه توس چشم از جهان فرو بست، بنای قدیمی آرامگاه خواجه اباصلت به وسیله یکی از عرفای سده هشتم هجری به نام "کربلایی محمدعلی درویش" ساخته شده بود اما در سالهای اخیر خراب و بازسازی شد.

خواجه مراد

خواجه مراد مزار "هرثمه‌ابن اَعیُن" بوده که به‌ دلیل کراماتش عموم مردم آن را به این نام می‌خوانند، بر کتیبه سر در مقبره خواجه مراد عبارت «مقبره شریف هرثمه‌ابن اعین مشهور به خواجه مراد، راوری شهادت امام‌رضا (ع) که در سنه 210 ه‍.ق وفات یافته است» به چشم می‌خورد. هرثمه‌ابن اعین از سرداران بزرگ "هارون‌الرشید" خلیفه عباسی بوده که در قلع و قمع مخالفان خلافت در نواحی شرقی ایران رشادت‌های فراوان به خرج داد.

وی در زمان خلافت مامون نیز قدرت و نفوذ خویش را حفظ کرده و در پیشرفت کار این خلیفه عباسی نقش بسزایی داشت، بنابر قول مشهور، زمان رود امام رضا(ع) به خراسان، هرثمه یا همان خواجه مراد در سلک نزیکان و ارادتمندان آن حضرت درآمد و تا زمان شهادت امام همراه و مرید وی بود.

هرثمه پس از این واقع نیز به باورهای شیعی خود وفادار ماند و به دلیل افشاگری وی در موضوع چگونگی شهادت امام رضا (ع) در سال 210 ه‍.ق با اشاره خلیفه کشته شد، با این وجود تاریخ‌نگاران بزرگ اسلامی مانند "طَبَری" و "ابن قُتَیبَه" روایت متفاوتی را درباره هرثمه‌ابن اعین نقل کرده‌‌اند که «هرثمه با "فضل‌بن سهل سرخسی" وزیر مامون و برادرش "حسن‌بن سهل" فرمانروای عراق، حجاز و غرب ایران دشمنی پیدا کرد»

بنابراین برای آگاه کردن مامون از بی‌کفایتی‌های حسن‌بن سهل چند نامه برای او نوشته و ماموریت اعزام به شام و حجاز را به او داد، اما هرثمه نپذیرفت و وارد خراسان‌ شد، مامون هنگام رسیدن هرثمه به او، اجازه سخن گفتن نداده و به دلیل تمرد از فرمان خلیفه وی را زندانی کرد، چند روز پس از آن او را به دستور فضل در زندان کشتند و اطلاع رساندند که مرده است.

بنابراین روایات، هرثمه پیش از شهادت امام رضا (ع) از دنیا رفته و نمی‌تواند راوی شهادت وی باشد، اما بنابر توجه مردم به مدفن هرثمه و وجود عنوان زیارتگاه برای این مدفن، احتمال می‌رود میان هرثمه و علی‌بن موسی‌الرضا (ع) نزدیکی و صمیمیتی وجود داشته باشد، در هر صورت آرامگاه هرثمه ملقب به خواجه مراد، در 15 کیلومتری جنوب شرقی مشهد قرار داشته و مورد توجه مردم و زائران امام‌رضا(ع) به‌ ویژه کشاورزان منطقه است.

محیط آرامگاه به دلیل قرارگیری در شکاف کوه و کنار یک چشمه آب، بسیار زیبا بوده و از فراز کوه‌های نه چندان بلند مشرف بر آن می‌توان چشم‌انداز وسیعی از دشت مشهد را شاهد بود، در کنار مقبره کوچک و ساده خواجه مراد، مزار یکی از دراویش معاصر خراسان به نام "حاج محمدعلی سرابی" ملقب به "نور علیشاه خاکسار" مربوط به 1353 ه‍.ش قرار دارد.

محوطه آرامگاه خواجه مراد، مجهز به رستوران، سرویس بهداشتی و اتاق‌های مقیم مسافران است، در ابتدای ورودی آرامگاه نیز بازارچه فروش سوغاتی به ویژه صنایع دستی مشهد است، خواجه مراد در فاصله سه کیلومتری خواجه اباصلت و در راه کوتاهی منشعب از جاده مشهد-فریمان قرار دارد، از این رو مسافران به طور معمول خواجه مراد و خواجه اباصلت را باهم زیارت می‌کنند.

امام‌زادگان ناصر و یاسر

این‌ دو امام‌زاده را از فرزندان امام موسی کاظم (ع) دانسته‌اند، آرامگاه این دو در 11 کیلومتری مشهد و در روستای زیبای گلستان قرار دارد، هنگامی که از مشهد به سمت طرقبه حرکت می‌کنید، در میانه راه و در سمت چپ یک جاده فرعی کوتاه شما را به مزار ناصر و یاسربن موسی‌بن جعفر (ع) می‌رساند.

انتهای پیام/ ت