دز ، رودخانه فراموش شده!

رودخانه‌­ها مهم­ترین منابع حیاتی طبیعت و همواره در طول تاریخ بشر، کانون توسعه بوده و تمدن­های بزرگ در حواشی رودخانه­ها شکل گرفته است. رودخانه‌­ی دز با طول 480 کیلومتر دومین رودخانه­‌ی پر آب ایران بوده و از ارتفاعات دامنه‌­های غربی و جنوب رشته کوه زاگرس میانی (در جنوب استان لرستان) که جزء مناطق پرباران کشور می­باشد سرچشمه می­گیرد. قسمت عمده­ی بارندگی­‌های حوضه­‌ی رودخانه دز در فصل­های پائیز و زمستان به‌­صورت برف می­باشد و آب شدن آنها از اواخر فصل زمستان تا اواخر فصل بهار، ‌بخش عمده­ی سالانه رواناب­‌های سطحی حوضه را تامین می­کند.

رودخانه­‌های سزار و بختیاری دو شاخه­ی اصلی رودخانه دز هستند. رودخانه سزار در شمالی‌­ترین قسمت حوضه جریان دارد و حوضه­‌ی آبریز آن ارتفاعات جنوب غربی اشترانکوه و در محدوده شهرهای الیگودرز، ‌درود، ‌ازنا و بروجرد واقع شده است.

راه­آهن تهران جنوب در حاشیه­‌ی رودخانه‌­ی سزار احداث شده است، لذا امکان هیچ فعالیت توسعه‌­ای روی رودخانه‌­ی سزار وجود ندارد. رودخانه­ی بختیاری از ارتفاعات جنوبی اشترانکوه سرچشمه گرفته و پس از طی مسیری پرپیچ و خم و عبور از دره­های عمیق در 50 کیلومتری بالادست سد دز به رودخانه­‌ی سزار متصل شده و رودخانه­‌ی دز را تشکیل می‌دهند.

سد بتنی دوقوسی دز با نیروگاه 520 مگاواتی آن در سال1341 به بهره­برداری رسیده است. سد رودبار لرستان و نیروگاه 450 مگاواتی آن که روی رودخانه­ی بختیاری احداث شده در سال 1395به بهره­برداری رسیده است. سدهای بختیاری، ‌لیرو و زالکی نیز روی رودخانه­‌ی بختیاری در دست مطالعه هستند.

فاصله سد تنظیمی دز در شهرستان دزفول که محل آبگیری شبکه­ی آبیاری دز می­باشد تا محل اتصال رودخانه­ی دز به رودخانه­ی کارون در 60 کیلومتری شمال اهواز 120 کیلومتر است. در این محدوده در مناطق میان آب دزفول و دیمچه از آب رودخانه‌­ی دز به صورت ثقلی برای اراضی کشاورزی و کشت و صنعت نیشکر هفت تپه، میان آب، ‌امام خمینی (ره)، کارون  و دهخدا بهره­‌برداری می­شود.

رودخانه­ی دز به عنوان سرشاخه­‌ی مهم رودخانه­‌ی کارون بزرگ (کارون بزرگ از به هم پیوستن رودخانه­ی کارون و دز در بالای اهواز به وجود می­آید)، بسیار با اهمیت بوده و با توجه به نقش مهم این رودخانه در حیات شهرهای واقع در حاشیه‌­ی آن و همچنین اهمیت آن در آبیاری اراضی کشاورزی، لزوم تمرکز روی تغییرات کیفی آب آن و چاره­اندیشی برای کاهش آلودگی آن لازم است به­عنوان یک باید در دستور کار اجرا قرار گیرد.

کاهش آبدهی رودخانه بر اثر خشکسالی و تغییر آب و هوا از یک سو و تخلیه پساب­های شهری، ‌صنعتی و به ویژه کشاورزی به رودخانه­‌ی دز از سوی دیگر وضعیت کیفی آب رودخانه دز با یک چالش جدی برای رودخانه‌­ی کارون بزرگ و شهرهای پایین دست آن شامل شوش، ملاثانی، ‌اهواز، دارخوین ، خرمشهر و آبادان مواجه نموده است.

پس از آبگیری سد گتوند و هجمه‌­های بدون پشتوانه اطلاعات از وضعیت آب خروجی از آن مبنی بر اینکه سد گتوند اراضی پایین دست را به شوره­زار تبدیل کرده و ... مقرر گردید که در مقاطع زمانی مختلف و به صورت همزمان میزان EC آب در محل سد تنظیمی گتوند (رودخانه‌­ی کارون) و در محل سد تنظیمی دز در دزفول (رودخانه­ی دز) و همچنین در محل بند قیر قبل از اینکه رودخانه‌­ی دز و شاخه‌­های شطیط و گرگر رودخانه کارون به هم متصل شوند و رودخانه­‌ی کارون بزرگ را تشکیل دهند، اندازه­‌گیری شود تا مشخص شود تغییرات کیفیت آب رودخانه­‌های کارون و دز در حد فاصل سدهای تنظیمی گتوند و دز تا بند قیر چه میزان می­‌باشد، ‌این اندازه­‌گیری از تاریخ 29/03/1392تا تاریخ 14/09/1396 در 33 مرحله انجام شده و نتایج آن در جدول زیر قابل ملاحظه است.

همانگونه­‌که از اعداد مندرج در جدول فوق ملاحظه می گردد تفاوت بینEC آب رودخانه­ی دز در دزفول و در محل بند قیر قبل از پیوستن به رودخانه‌­ی کارون بسیار دردناک بوده و عمدتا"EC آن بین 3000-2000 میکرو ماوس بر سانتی­متر می باشد به­علاوه مقایسه دو ستون آخر جدول فوق الذکر نشان می دهد که سد گتوند نه تنها باعث شوره زار کردن اراضی خوزستان نشده بلکه پس از پیوستن رودخانه­‌ی دز به آن و تشکیل رودخانه­ی کارون بزرگ کیفیت آب تجمیع شده کارون و دز را بهبود نیز بخشیده است برای تعیین منشاء آلوده کننده­‌ی رودخانه­‌ی دز در حد فاصل سد تنظیمی دز در دزفول تا بند قیر و پس از بررسی مسیر مشخص گردید که بیش از 85 درصد علت افزایشEC رودخانه­ی دز از 500-400 میکروماوس بر سانتی­متر به حدود 3000-2000 میکروماوس بر سانتی­متر، آب برگشتی از کشت و صنعت نیشکر هفت تپه،‌میان آب، کارون، امام خمینی (ره) و صنایع جانبی آنها به­ داخل رودخانه‌­­­­ی دز می­باشد ‌ولی متاسفانه تاکنون در هیچ سایت، ‌روزنامه و دیگر وسایل ارتباط جمعی ملاحظه نشده که هیچ­یک از مسئولین مرتبط با کشت و صنعت­‌های نیشکر یا حتی مسئولین سازمان محیط زیست در باره­‌ی کیفیت آب رودخانه­ی دز مطلبی بیان کرده باشند یا نامی از رودخانه­‌ی دز برده باشند ولی همواره مشکل کیفی آب رودخانه­‌ی کارون بزرگ را رودخانه­‌ی کارون و آن­هم سد گتوند مطرح کرده تا در پوشش سد گتوند خود را از پاسخگویی به تصمیم‌­های اشتباه خود در گذشته مصون بدارند، زیرا بر روی رودخانه­‌ی دز که آب آن در محل سد تنظیمی دز حقیقتا کیفیتی به مراتب بهتر از بسیاری از آب معدنی­‌های موجود در بازار دارد سد گتوندی ساخته نشده که به آن تمسک جویند، به­ همین دلیل رودخانه‌­ی دز را علی­رغم اینکه دومین رودخانه‌­ی پر آب ایران بوده و حدود 40% آب رودخانه‌­ی کارون بزرگ از آن تامین می­گردد، ‌یک رودخانه‌­ی فراموش شده از دیدگاه همه­‌ی آنهایی که از نام بردن آن واهمه دارند، باید تلقی نمود!

* ناصر کامجو - کارشناس مدیریت منابع آب

انتهای پیام/