قرآن کتاب عقلانیت/ عبرتی که موجب ترک محرمات می‌شود
انسان وقتی با عقل و قلبی سلیم نگاه می‌کند و می‌اندیشد به روشنی می‌فهمد آیه‌ای در قرآن کریم نیست که مخالف با عقلانیت باشد.
به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، پذیرش توحید و اسلام باید بر مبنای عقل، و عمل به عبادات و واجبات الهی باید از روی اندیشه و انتخابی آگاهانه باشد. قرآن نیز کتابی برای دعوت به توحید و معرفی واجبات و محرمات الهی و آخرین کتاب آسمانی برای آخرین دین الهی اسلام است. از این رو می‌بینیم نزدیک به 50 بار واژه عقل و مشتقات آن در قرآن مورد توجه قرار گرفته؛ البته این آمار بدون درنظر گرفتن مفاهیمی نزدیک به آن مانند تدبر و تفکر و... است. بر همین اساس، قرآن را در جمله‌ای کوتاه می‌توان کتاب دعوت به عقلانیت و عقل محوری نامید. در اینجا نمونه‌های دعوت قرآن به خردگرایی را ذکر می‌کنیم.
الف) ذکر اهمیت جایگاه عقل و اندیشه
در جای جای قرآن کریم می‌بینیم خداوند به عنوان یک افسوس و حتی شکایت، مردم را مورد خطاب قرار می‌دهد که چرا نمی‌اندیشند و به تعقل رو نمی‌آورند؛ حتی در موردی افرادی را که دور از اندیشه‌ورزی‌اند بدترین جانوران معرفی کرده و فرموده است: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُکْمُ الَّذِینَ لَا یَعْقِلُونَ، (انفال/22) قطعاً بدترین جنبندگان نزد خدا کران و لالانى‌اند که نمى‌اندیشند.»
در این تعبیر افرادی که نمی‌اندیشند برابر با جانورانی بدون قدرت تکلم و شنوایی معرفی شده‌اند، تعبیری که از سخت‌ترین خطاب‌های قرآنی است. انصافاً و در حقیقت افرادی که اهل تفکر نیستند و به چرایی به وجود آمدن خود و این جهان هستی و سرانجام آن فکر نمی‌کنند و به جوابی قانع‌کننده و صحیح نمی‌رسند، خواسته و ناخواسته زندگی غیر انسانی خواهند داشت و از کمالات بویی نخواهند برد، از طرف دیگر اگر با اندیشه، پاسخ این سؤالات کشف شود و محور سبک زندگی قرار گیرد، آن فرد حیات طیبه خواهد داشت و در مسیر کمالات انسانی رشد خواهد کرد.
ب) دعوت به تفکر در موارد گوناگون خلقت
قرآن پس از بیان اهمیت قدرت تفکر و تعقل و لزوم بهره‌برداری از آن، در آیات بسیاری دعوت به تفکر در نوع خلقت آسمان‌ها و زمین، شب و روز و حتی خود انسان کرده است؛ این نوع دیگری از آیات دعوت به عقلانیت در این کتاب الهی است. این نوع فکر و اندیشه است که راه انسان را برای پذیرش ادیان آسان می‌کند. در برخی از این آیات آمده است:
«إِنَّ فِی اخْتِلَافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَ مَا خَلَقَ اللَّـهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْ‌ضِ لَآیَاتٍ لِّقَوْمٍ یَتَّقُونَ (یونس/6) به حقیقت در رفت و آمد شب و روز و در هر چیزی که خدا در آسمان‌ها و زمین خلق فرموده برای اهل خرد و تقوا علامت و نشانه‌‌های پدیدار است.»
«هُوَ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلًا ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخًا وَمِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلًا مُسَمًّى وَلَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ، (غافر/67) او همان کسى است که شما را از خاکى آفرید، سپس از نطفه‌‌اى آنگاه از علقه‌اى و بعد شما را [به صورت] کودکى بر مىآورد تا به کمال قوت خود برسید و تا سالمند شوید و از میان شما کسى است که مرگ پیشرس مى‌یابد و تا [بالاخره] به مدتى که مقرر است برسید و امید که در اندیشه فرو روید.»
اینها مواردی بود که خداوند می‌خواهد بشر با فکری آزاد و مختار به آنها بیندیشد. پیچیدگی‌های آنها را بیابد، از آنها نتیجه‌گیری کند و به عدم بطالت آفریدگان پی ببرد. وقتی انسان فهمید این خلقت با این گستردگی و پیچیدگی بیهوده نیست به دنبال چرایی و هدف آن خواهد رفت.
ج) دعوت به تفکر در سرگذشت پیشینیان
مرحله دیگر تفکر در قرآن، فکر در باب تاریخ اقوام پیشین است. اینکه انسان بفهمد گذشتگان چگونه زندگی کردند و چه بر سرشان آمد می‌تواند بسیار نقش‌آفرین در زندگی ایشان باشد. از این رو یکی از مهم‌ترین انواع دعوت به اندیشه در قرآن کریم، دعوت به بررسی و تفکر در سرگذشت پیشینیان است. قرآن در این زمینه فرموده است:
«أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا، (حج/46) آیا در زمین گردش نکردهاند تا دل‌هایى داشته باشند که با آن بیندیشند یا گوش‌هایى که با آن بشنوند؟»
این نوع اندیشه از نظر الهی، تفکری است که پذیرش دعوت پیامبران و قبول دین و تعالیم آن را در زندگی آسان و فرد را برای انجام واجبات و ترک محرمات آماده‌تر می‌کند؛ چراکه او وقتی با سرگذشت منکران انبیای پیشین آشنا می‌شود، به هیچ عنوان نمی‌پسندد که آن هلاکت برای وی نیز رقم بخورد. در آیه‌ای دیگر حتی خداوند به پیامبر خاتم (ص) فرموده: «وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِکَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِی إِلَیْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کَانَ عَاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَیْرٌ لِلَّذِینَ اتَّقَوْا أَفَل تَعْقِلُونَ (یوسف/109) و پیش از تو [نیز] جز مردانى از اهل شهرها را که به آنان وحى می‌کردیم نفرستادیم، آیا در زمین نگردیدهاند تا فرجام کسانى را که پیش از آنان بودهاند بنگرند و قطعاً سراى آخرت براى کسانى که پرهیزگارى کردهاند بهتر است آیا نمىاندیشید؟»
د) زندگی بر پایه عقل، تعلیم پیامبران
پس از قبول دین و پیامبران، باز قرآن این تذکر را می‌دهد که اگر درست بیندیشند تمامی تعالیم و سفارشات انبیای الهی برای ایجاد یک زندگی سالم در دنیا و البته توأم با سعادت و آرامش ابدی و اخروی است، نه آنکه دایره واجبات و محرمات حکمتی نداشته باشند یا فقط به دنبال آباد کردن آخرت باشند و برای زندگی خوب دنیوی نسخه‌ای نداشته باشند. اگر درست نگاه کنیم می‌بینیم تمامی دستورات الهی در ابتدا زیبایی زندگی دنیایی را تأمین می‌کند و در ادامه آن وعده بهشت اخروی می‌دهد.
مثلاً خداوند به پیامبرش دستور داده که اینگونه با اهل عقلانیت سخن بگوید:
«قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلَّا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَکُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَإِیَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ، (انعام/151) بگو بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده براى شما بخوانم چیزى را با او شریک قرار مدهید و به پدر و مادر احسان کنید و فرزندان خود را از بیم تنگدستى مکشید ما شما و آنان را روزى مىرسانیم و به کارهاى زشت چه علنى آن و چه پوشیده[اش] نزدیک مشوید و نفسى را که خدا حرام گردانیده جز به حق مکشید اینهاست که [خدا] شما را به [انجام دادن] آن سفارش کرده است باشد که بیندیشد.»
انسان وقتی با عقل و قلبی سلیم می‌بیند و می‌اندیشد به روشنی می‌فهمد آیه‌ای در قرآن کریم نیست که مخالف با عقلانیت باشد و یا دستوری در اسلام و قرآن پیدا نمی‌کند که عقل منکر آن شود و برای آیات و دستورات مندرج در آن فلسفه‌هایی وجود دارد که با دقّت، می‌توان به بسیاری از آنها مستقیم یا غیرمستقیم دست یافت.
ه) دعوت برای سبقت در کارهای نیک و عاقلانه
در مرحله پنجم قرآن کریم افراد را به سبقت در کارهای نیک فرا می‌خواند و آنها را به این مسابقه دعوت می‌کند؛ دعوتی که نتیجه آن زیباتر شدن زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها است. وقتی افراد فهمیدند که انجام واجبات یا عمل طبق دستورات الهی دارای فوایدی اینچنین بلند است و حکمت‌های گسترده‌ای دارد باید نهایت تلاش خود را در عمل به آن دستورات به کار بگیرند و با تمام قدرت به آن بپردازند. این نیز یک عملی عاقلانه در قرآن معرفی شده و اهل اندیشه به آن دعوت شدند؛ چراکه خداوند فرموده است:
«أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاءَ اللَّیْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَیَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَالَّذِینَ لَا یَعْلَمُونَ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ، (مزمل/9) [آیا چنین کسى بهتر است] یا آن کسى که او در طول شب در سجده و قیام اطاعت [خدا] مى‌کند [و] از آخرت مى‌‌ترسد و رحمت پروردگارش را امید دارد بگو آیا کسانى که مى‌دانند و کسانى که نمىدانند یکسانند تنها خردمندانند که پند پذیرند.»
در قرآن کریم آیات بسیاری انسان‌ها را دعوت به تعقل کرده است؛ چون انسان با قدرت فکر و اندیشه خود می‌فهمد این جهان بیهوده آفریده نشده و انسان‌ها پس از این جهان دارای حیات دیگری خواهند بود و به پاداش و کیفر اعمال خود می‌رسند. در این میان پیامبران‌اند که چگونگی درست زیستن را یادآور شده و عمل به دستورات آنها مقدمه‌ای برای بهتر زیستن در دنیا و سعادت ابدی خواهد بود.
* حجت‌الاسلام معین شرافتی استاد حوزه علمیه قم
انتهای پیام/
