تماشای سریال، سنت جدید محرم ها در ایران

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری تسنیم  ویژه ترین مورد ساخت برنامه های مناسبتی  محرم در تلویزیون ساخت سریال های نمایشی دینی ست.ساخت مجموعه های نمایشی دینی یا معناگرا یا هر اسم دیگری که رویش می گذارند کار به شدت سخت و پیچیده ای است. جدای از اینکه ذات این کار یعنی انتقال مفاهیم غیرملموس معنوی در قالب یک نمایش تلویزیونی اصولا کار محدودکننده و دارای شرایط ویژه ای ست تحمل شرایط ساخت و لحاظ تکنیک های صورت بندی شده قالب رسانه برای مفاهیمی که اصولا سنخیتی با این تکنیک ها ندارند کار را پیچیده تر هم کرده است.

سالهای سال است که تلویزیون ایران در ایام مناسبتی خاص به ویژه در ماه رمضان و ماه محرم اقدام به ساخت و نمایش سریال هایی با این مضامین خاص معنوی می کند. مرور کوتاهی بر روی سریال های مناسبتی ویژه محرم در همه این سالها داشته ایم.

تجربه اول؛ شب دهم

اولین سریال مطرح مناسبتی ویژه محرم را حسن فتحی دقیقا 11  سال پیش ساخت و روانه آنتن شبکه اول سیما کرد.سریال مربوط به عشق جوانک جاهل و لات مآبی بود که در سالهای ابتدایی دوره پهلوی به یک شازده خانم ثروتمند قجری دل می باخت و در جریان این عشق با همراه شدن با مناسک عاشورایی خاصی به رستگاری می رسید. اگر چه در همان زمان انتقادات تند و تیزی به شب دهم شد  از جمله نمایش یک دین ناقص و احساسات گرایانه و نمایش لمپنیزم به عنوان یک شاخصه رفتاری مذهبی، اما گذشت زمان اثبات کرد که ساخته حسن فتحی در همه سالهای بعد از خودش بدون رقیب در رده اول موثرین و با ربط ترین سریال مناسبتی محرم ایستاده است شب دهم بنابرادعای البته همیشگی مسولان صداوسیما در زمان خودش حسابی پربینده شده بود و علاوه بر ارزش های مذهبی اش و اینکه برای اولین بار به یک مناسک خاص مذهبی مثل مراسم های هیئات مذهبی و شاخص ترین آن تعزیه به صورت مستقیم پرداخته بود نقبی عمیق به سیاست های ضدمذهبی رژیم پهلوی زده بود و تصویر دقیق تاریخی ای از شرایط زندگی عامه مردم در آن دوره و سبک زندگی دیندارانه آنها ارائه داده بود.

شب دهم با یکی از تاثیرگذارترین سکانس های تاریخ تلویزیون ایران پایان می پذیرفت. حیدر جوانک عاشق پیشه ماجرا بعد از طی طریق سعادت با موتور محرکه عشق زمینی در حال ایفای نقش امام حسین در تعزیه شهید می شد و به وصال حقیقی اش دست پیدا می کرد.

شب دهم تا سالهای سال به تناوب از تلویزیون تکرار می شد و یاد و خاطره شب هایی که تماشای یک سریال، تبدیل به یک سنت فراگیر  برای ایرانی ها در محرم سال هشتاد شده بود را زنده می کرد.

سفر سبز، تمرکز بر گفتگوی بین ادیان با محوریت عاشورا

محمد حسین لطیفی چند سال بعد از شب دهم سریال سفر سبز را ساخت. داستان، جستجوی سرنوشت یک جوان ایرانیِ در آلمان بزرگ شده بود که در ایام محرم به ایران می آمد و اتفاقات پیرامونی داستان و قرار گرفتنش در بطن حال و هوای محرم در ایران سبب تغییر نگاهش به زندگی می شد.سفر سبز در زمان پخشش اتفاق بزرگی در تلویزیون بود. از یک طرف فیلمنامه دقیق و نگاه آرمانی فیلم به روابط آدم ها و اینکه توانسته بود محرم را به عنوان یک عامل تعیین کننده و اساسی در زندگی عادی ایرانی ها نشان دهد و از طرف دیگر روایت تازه و به روز دهه هشتادی اش از خیر و شر جذابیت فراوانی ایجاد کرده بود.سفر سبز در زمان پخشش البته مورد انتقاداتی هم قرار گرفت. یکی از جنبه های اساسی محتوای فیلم نزدیکی ادیان باتمرکز بر مسیحیت و اسلام بود. تاکید فیلم برنمایش فقط جنبه های انسانی این دو دین و همین طور اغراق در نمایش جنبه های مشترک این دو به اعتقاد خیلی ها موجب نمایش تصویری محدود از اسلام و تصویری خوشایند و جذب کننده از مسیحیت و لاجرم تبلیغ آن شده بود. محمدرضا شریفی نیا، پارسا پیروزفر و امین تاریخ بازیگران اصلی سفر سبز بودند

سفر سبز البته نمایش عامه پسندی نبود و نتوانست آن قدری پربیننده شود که خیابان ها را خلوت کند.

پریدخت، همه چیز طبق پیش بینی ها جلو نمی رود

پریدخت یک سریال اجتماعی تاریخی خاص بود که بر روی آن حسابی سرمایه گذاری شده بود اما نتیجه کار طبق پیش بینی ها از آب در نیامد. سامان مقدم که پیش از این فقط چند فیلم سینمایی ساخته بود برای اولین بار با زوج مشهور سینمایی لیلاحاتمی و علی مصفا به تلویزیون آمده بود و قرار بود داستان زندگی پردیخت را در سه مقطع مهم تاریخ ایران 1314 زمان حکومت رضاخان سال 1320 سال جایگزینی رضاشاه با محمدرضا و سال 1334 بعد از کودتای 28 مرداد پیگیری کند. پریدخت نکات فنی قابل ملاحظه ای داشت و البته نمایش دقیق اما  بافاصله ای بود از وقایع تاریخی این سه دوره  مثل وقایع کشف حجاب و ماجرای تیرباران مسجدگوهرشادو به خصوص  مسائل مربوط به دخالت های خارجی زمان حکومت پهلوی. اما ماجراهای مربوط به زندگی پردیخت و معمای جنایی ماجرا آن قدری سرهم بندی شده و شتابزده کنار هم قرار گرفته بودند که پردیخت نتوانست طبق انتظارات ظاهر شود.داستان پردیخت در هر سه مقطع تاریخی ذکر شده  با مناسبت ایام محرم آن سالها همزمان می شد و علاوه بر اینکه  توانست نمایش صحیحی از روند تغییر این مناسک در طول تاریخ ایران ارائه دهد گره خوردن شخصیت ها با درونمای ذهنی شان از محرم یکی از عناصر کلیدی ماجرا بود.

معصومیت از دست رفته، استارت میرباقری 

قبل از اینکه میرباقری مختارنامه عظیمش را بسازد ساخت سریالی مربوط به وقایع عاشورا را تجربه کرده بود. معصومیت از دست رفته سریال مناسبتی خاص ایام محرم میرباقری بود که  8 سال پیش ساخته و از شبکه سوم پخش گردید. معصومیت از دست رفته داستان زندگی شخصی به نام شوذب از یاران امام علی(ع) بود که درگیرودار عشق ماریای نصرانی و حمیرای یهودی به دوراهی شقاوت و سعادت می رسید. شوذب ماریای نصرانی که از محبین علی است را انتخاب می کند اما وسوسه های حمیرا سبب می شود که نهایتا او را ترک کند و به حمیرا بپیوندد و سرانجام در گیرودار جنون گرفتار شود.مثل همه ساخته های میرباقری اینجاهم زن نقشی اساسی در ماجرای داستان ایفا می کرد.میرباقری داستانش را در چند مقطع مختلف هم راستا با وقایع عاشورا می کرد و در عین حال از نمایش مستقیم واقعه پرهیز می کرد. اگر چه معصومت از دست رفته در خیلی از مواقع بار تمثیل و نمادگرایی اش به شدت بالا می رفت و نیاز به تفسیر و توجیه پیدا می کرد اما نمایش این دو راهی همیشگی تاریخ و روایت داستان شک و تردید در راه ایمان انتخاب خوبی برای ساخت یک سریال مناسبتی بود. میرباقری در معصومیت از دست رفته هم مثل همیشه در رعایت جزئیات تفکربرانگیز به شدت موفق بود.

تا رهایی، شکست کامل 

 از چند روز پیش از محرم سال گذشته شبکه اول شروع به پخش سریالی به نام تا رهایی کرد که در قسمت های اول تنها از تیتراژ سریال باید متوجه می شدیم که یک سریال مناسبتی مربوط به محرم است. تا رهایی داستان جابه جا شدن یک چمدان قاچاق مواد مخدر و به وجود امدن اتفاقات پیرامونی مربوط به همین بود که در میانه کار به ایام محرم و مناسک مذهبی خاص گره می خورد و آدم ها طبق معمول این چند ساله دچار تحولات روحی می شدند و سرانجام هم با یک قتل غافلگیرکننده پایان می یافت. تا رهایی از ان دست سریال هایی بود که بلافاصله بعد از یایان پخش به زودی فراموش خواهد شد و کارکرد مثبتی جز وقت گیری و سرگرم سازی در میان انبوه پخش سخنرانی ها و مداحی ها در این دهه نداشت. حسن تبریزی که پیش از این تجربه ساخت چند سریال دست چندم دیگر را هم داشته است باکس سریال محرم آن سال شبکه اول را با یک سریال ضعیف و درجه سه پر کرد که علاوه بر اینکه از ضعف فیلمنامه و ساختار رنج می برد شخصیت های آن هم  بی هدف و سرگردان رها شده بودند و چرایی خیلی از اتفاقات داستان با عقل سلیم هم درنمی آمد. به همه این ها این را هم اضافه کنید که تا رهایی در نمایش سیر تحول آدم ها به شدت دچار کلیشه های ذهنی معمول این سالهای سازندگان سریال ها در تلویزیون شده بود و سرانجام آن نتیجه ای جز شکست در جذب مخاطب و انتقال پیام نبود.

فرات، نمایشی از یک سبک زندگی فراموش شده 

فرات را مازیار میری که پیش از این سریال گاوصندوق را برای شبکه سوم ساخته بود و فیلم  سعادت آباد را چندی قبل بر  اکران سینماها داشت ساخته بود و حسن پورشیرزای و اکبر زنجانپور نقش دو دوست قدیمی را ایفا می کردند که بعد از مدتی دچار مشکل می شدند. سریال ظاهرا ربط ظاهری مستقیمی به محرم ندارد و فقط از مضامین دینی و معنوی بهره برده بود اما در عین حال تلاش برجسته ای در نمایش سبک زندگی اخلاقمدارانه و فراموش شده این سالها بود. فرات البته به دلایل فنی نتوانست به ماه محرم نرسید و به فالصه چند روز بعد از پایان آن پخش شد. اما امسال قرار است دوباره در ماه محرم از همان شبکه پخش شود. ویژگی های فنی و نوع روایت کلاسیک فرات از زندگی آدم ها و روابطشان برگ برنده سریال بود.

و سرانجام ... مختارنامه

بعد از 10سال انتظار برای پخش یکی از بزرگترین و عظمیترین سریال های تاریخی صداوسیما سال گذشته سرانجام قصه مختارنامه به ایستگاه پخش رسید. داوود میرباقری که قبل از این چند سریال تاریخی دیگر ازجمله سریال امام علی(ع) که همچنان با فاصله زیاد  پرطرفدارترین سریالی تاریخی ایرانی است را ساخته بود درسال 1383 ساخت مختارنامه را در حوالی یکی از مناطق اطراف تهران به ناماحمد آباد مستوفی کلید می زند و سرانجام در سال 88  فیلمبرداری این مجموعه بزرگ را به پایان می رساند. آن طور که می گویند میرباقری برای تمرکز بیشتر بر روی سریالش محل زندگی خودش را هم در این 6 سال به همان حوالی منتقل کرده بود و با خانواده اش همان جا زندگی می کرده است تا از رفت و آمد هر روزه و اتلاف وقت هم در امان باشد.

 شخصیت مختار و قضاوت درباره او در تاریخ تشیع  به شدت مبهم و حساسیت زاست و پخش این سریال واکنش های متفاوتی راجع به قضاوت های تاریخی سریال به وجود آورد. هر چند طبق ادعای سازندگان کار میرباقری برای تحقیقات تاریخی سریالش چند سالی وقت گذاشته بود و مهر تایید اکثریت علمای قم را به دست آورده  بود اما طبق روال معمول، فضای رسانه ای و ژورنالیستی کار خودش را در فضا سازی سریع  له یا علیه یک فیلم یا یک سریال خیلی زود شروع  می کند و این اتفاق با پخش قسمت های اولی مختارنامه آغاز شد؛ به خصوص که اینجا کار به شدت حساس بود و با باورهای عامیانه خیلی از مردم گره خورده بود.

سریال دارای چند صحنه به شدت ویژه و خاص بود که در تاریخ نمایش تلویزیونی ایرانی بی سابقه بود. یکی از این صحنه ها ظاهرا بازسازی  وقایع روز عاشورا با تمرکز بر روی واقعه  شهادت حضرت عباس(ع) بود حساسیت کار آنقدری بالا بود که  طبق شنیده ها خود ضرغامی رئیس سازمان صداوسیما بر سر فیلمبرداری این صحنه حاضر شده بود و با حضور و نظارت او این صحنه ثبت و ضبط شده بود. اما این صحنه کلیدی مختارنامه با وجود همه کش و قوس ها به دلیل حساسیت های مذهبی بالا پخش نشد. مختارنامه قبل از انتهای پخش سریال به روی آنتن زنده یک برنامه تلویزیون در شبکه اول آمده بود و در حالی که بغض امانش نمی داد خواستار پخش این بخش ها شده بود. تلاشی که بی نتیجه باقی ماند.

مختار نامه در 40 قسمت 50 دقیقه‌ای پخش شد و داستان 20 سال از  زندگی مختار ثقفی را در سه دوره جوانی میانسالی و پیری دنبال کرد . کل سریال شامل  700 سکانس بود که  بیش از 100 سکانس آن مربوط به صحنه‌های جنگ است.چیزی که میرباقری در نمایش آن تبحر داشت.

بازیگر نقش مختار فریبز عرب نیا بود  که در این 5 سال در هیچ فیلم و سریال دیگری به جز چند نقش فرعی و کم اهمیت در دو سه تا فیلم تلویزیونی و سینمایی  بازی نکرد و در کنار او لیست بلند بالایی از بازیگران مثل رضا کیانیان، جعفر دهقان، رضا رویگری، ژاله علو، فرهاد اصلانی، فریبا کوثری، نسرین مقانلو، داود رشیدی، پرویز پورحسینی، مهدی فخیم‌زاده، محمد صادقی و انوشیروان ارجمند دیده می شدند.

این اولین سریالی بود که رئیس جمهور کشور از صحنه های اماده سازی آن بازدید می کرد. احمدی نژاد 3سال قبل در پشت صحنه سریال حاضر شد و صحنه هایی که رضاکیانیان نقش والی مکه را در بیت الحرام بازی می کرد را از نزدیک مشاهده کرد

مختارنامه چند باری در اواسط کار به دلایل مختلف متوقف شد که جالب ترین ان در هنگام سهمیه بندی بنزین بود. 20 ماشینی که هر روز به طور کامل در اختیار گروه بودند و فاصله طولانی احمدآباد تا تهران را طی می کردند از کار بازمانده بودند که با مساعدت هایی که شد قضیه برطرف شد.

روایت تاریخی میرباقری این بار در ترکیب و تلاقی با عناصر داستانی معمولا پررنگ کرده اش نتیجه و کارکرد هیجان انگیزی به بار آورده بود.میرباقری استاد پرداخت جزئیات است و اینجا هم عظمت و بزرگی کار او را نگرفته بود و از توجه به جزئیات لذت بخشی که همواره شناسنامه کاری او را شکل می دهد غافل نشده بود. این در شرایطی است که نخواهمی درباره جنبه های محتوایی خاص سریال صحبت کنیم که به قدر کافی درباره اش صحبت کرده اند.

انتهای پیام /