نگاهی به شیوه پدیدارشناسی «هانری کربن» در «اسلام ایرانی»

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم، مجموعه چهار جلدی اسلام ایرانی، حاصل بیش از بیست سال پژوهش هانری کربن درباره ابعاد معنوی و فلسفی اسلام است، آنگونه که بر ذهن و ضمیر ایرانی پدیدار شده است. این اثر نه فقط دستاورد تتبعات و تألمات عالمانه در متون، بلکه رهاورد تجربه ژرف نویسنده از عوالم معنوی ایرانیان و ارتباط وجودی کم نظیری است که با آن عوالم برقرار داشته است. در جلد نسخه معنویت تشیع دوازده امامی را از همین منظر بررسی و نشان می‌دهد که چگونه این مذهب می‌تواند کمال دین نبوی مبتنی بر پدیدار کتاب قدسی باشد.

انشاالله رحمتی مترجم کتاب «اندر اسلام ایرانی: چشم‌اندازهای فلسفی و معنوی آن» در پیشگفتار خود بر این اثر، مطالب خود را در چهار عنوان «افق معنوی فلسفه اسلامی»، «اسلام ایرانی»، «فلسفه نبوی» و «درباره ترجمه» آورده است. پس از مقدمه چکیده دفترهای اول و دوم قرارگرفته است.

دفتر نخست این اثر با عنوان «چشم‌اندازهای تشیع دوازده امامی» در هفت فصل با عناوین تشیع و ایران‌ زمین، مفهوم و معنای تشیع دوازده امامی، پیکار معنوی تشیع، پدیدار کتاب قدسی، طریقت باطن و تأویل، نبوت و امامت و معنای امام در معنویت شیعی تدوین شده و در پایان نیز پی‌نوشت‌ها و واژه‌نامه و نمایه آمده است.

از منظر پدیدارشناسانه کربن، منظور از«اسلام ایرانی» همان حقیقت اسلام است به گونه‌ای که بر ذهن و ضمیر ایرانی پدیدار شده است و این پدیدار اسلام ایرانی البته دارای امتیازات خاص و حتی منحصر به فردی است. ولی این برتری نه از آنِ ذهن و ضمیر ایرانی بلکه از آن اسلام است و اساساً ذهن و ضمیر ایرانی نمی‌تواند چیزی به اسلام بیفزاید و از این طریق امتیازی به آن ببخشد.

در حقیقت اسلام برای ذهن و ضمیر ایرانیان جلوه کامل‌تری داشته است و این کمال به دلیل  آن است که از ابتدای آشنایی ایرانیان با اسلام، این دین در قالب دو ساحت ظاهر و باطن بر آنان پدیدار شده است. و در نتیجه همین پدیدار کتاب قدسی را همواره نیازمند تأویل می‌دیده‌اند و ضرورت کتاب ناطق در کنار کتاب صامت را به درستی درک می‌کرده‌اند.

به عبارت دیگر درک ایرانیان از اینکه ولایت/ امامت، مکمل نبوت است، دلیل بر همین برتری است و از این روی ایرانیان همواره با اسلام به عنوان دین ولایت مواجه شده‌اند و از ابتدای تاریخ اسلام، ایران مهد تشیع بوده است. کربن به درستی بر این واقعیت تاریخی تأکید می‌ورزد که هرچند «قریب به پنج سده است که تشیع دوازده امامی دین رسمی ملت ایران است، ولی به گواهی شواهد عدیده، ایرانیان از آغاز، از بدو ریشه دوانیدن اسلام در دیارشان، به این نوع اسلام متمایل بوده‌اند».

بدیهی است که ایرانیان به دلیل سابقه دین توحیدی و کتاب آسمانیشان و به خصوص به دلیل زیستن در یک عالم اعتقادی که سرشار از حضور فرشتگان و ارباب انواع بوده است، پس از گرویدن به اسلام از زمینه مساعدتری برای فهم جامع‌تر از این آیین نوین برخوردار بوده‌اند و به علاوه ظهور اسلام را نوعی احیاء و تجدید حقایق فراموش شده دین خویش می‌دانسته‌اند و یکی از ابعاد تحقیق کربن، اساساً نشان دادن همین پیوند میان ایران پیش از اسلام و پس از اسلام است.

عنوان «اسلام ایرانی» یا به عبارت کامل‌تر، «اندر اسلام ایرانی: چشم‌اندازهای فلسفی و معنوی آن» که هانری کربن برای شاهکار خود برگزیده است، از یک جهت عنوانی برانگیزاننده و جالب‌نظر است و از جهت دیگر البته ممکن است جلوه‌ زننده‌ای داشته باشد.  مکن است در نگاه نخست این مطلب را به ذهن متبادر کند که گویی سخن از اسلامی با صبغه‌ نژادی و جغرافیایی در میان است. خود کربن هم متفطن به این مطلب است و حتی در همان زمان حضورش در ایران و در ضمن گفت‌وگوهایش با محققان ایرانی، این موضوع برایش مطرح بوده است.

ولی چنین عناوینی هر یک به نحوی برای بیان مقصود کربن و نامی که خود انتخاب کرده است، نارسا می‌نماید. مثلاً بدیهی است که تعبیر «اسلام شیعی» برای بیان این مقصود نه جامع است و نه مانع، زیرا هرچند پیوند وثیقی میان تشیع و ایران زمین موجود است، ولی بدیهی است که نه همه شیعیان ایرانی‌اند و نه همه ایرانیان شیعه مذهب.

کربن روش خود را پدیدارشناسی معرفی می‌کند و تأکید می‌ورزد که پدیدارشناسی وی بیش از آنکه با شیوه پدیدارشناسی فیلسوفان مدرن، فیلسوفانی چون ادموند هوسرل و مارتین هایدگر منطبق باشد، مطابق با کشف‌المحجوب عارفان مسلمان است. او اساس این کشف المحجوب را «نجات پدیدارها» معنا می‌کند. منظور از «نجات پدیدارها» این است که بگذاریم یا مجالی فراهم سازیم تا امور همانگونه که هستند، خود را پدیدار سازند، پدیدارشناسی او به معنای شناخت حقایق امور است، آنگونه که بر ذهن و ضمیر کسانی که در معرض‌شان قرار دارند، منکشف می‌شوند.

بنابراین دراینجا وقتی سخن از «اسلام ایرانی» به میان می‌آید، هرگز اسلامی که ساخته ایرانیان است و یا حتی اسلام آنگونه که در ذهن و ضمیر ایرانیان شکل گرفته،‌ مدنظر نیست. بدیهی است که اگر این عبارت اینگونه معنا شود، باید پذیرفت که خلوص و قدسیت اسلام، دستخوش تصرفات ایرانیان واقع شده است و این تلقی نه فقط با حقیقت اسلام، بلکه با حقیقت دین و عرفان تعارض دارد.

ترجمه این مجلد از اسلام ایرانی بر مبنای متن فرانسوی آن صورت گرفته است؛ مترجم در مورد مطالبی که از متون عربی نقل و به زبان فارسی ترجمه شده بوده،‌عمدتاً هم متن عربی را نقل کرده و هم ترجمه فارسی آن را آورده است. این اثر در 656 صفحه، در قطع رقعی، جلد گالینگور، به قیمت 250 هزار ریال برای نخستین بار از سوی نشر سوفیا منتشر شده است.

انتهای پیام/