واکاوی دلایل و زمینه‌های استبداد رضاخانی پس از انقلاب مشروطه

به گزارش خبرگزاری تسنیم از مشهد مقدس، نهضت مشروطه آغازگر دورانی جدید در تاریخ ایران بوده است، نهضتی که با تلاش‌های پیگیری روحانیت و مردم در سال 1285 در نهایت به پیروزی رسید. امروز، 14 مرداد، سالروز صدور فرمان مشروطیت است. به همین بهانه گفت‌وگویی با سید تقی حسینی؛ استاد علوم سیاسی دانشگاه آزاد مشهد ترتیب داده‌ایم که متن آن به این شرح است:

تسنیم: با عرض سلام و تشکر از حضرتعالی. لطفا در ارتباط با زمینه‌های تاریخی قیام مشروطیت توضیحاتی ارائه فرمائید.

زمینه دوران مشروطیت را می‌توان در تاریخ معاصر ایران جستجو کرد چرا که این عقیده از دوران کریم خان زند شروع و تا ابتدای دوران قاجار ادامه یافت. آن چیزی که سبب شد این جنبش شکل گیرد به نیازهای اجتماعی، سیاسی آن دوران برمی‌گردد که گاه می توان با ریشه ای فرهنگی و از نگاهی اندیشمندانه مورد تفحص قرار داد.

مهمترین هدفی که جنبش دنبال می‌کرد تاسیس عدالتخانه بود

مردم به این نتیجه رسیده بودند که باید در مقابل ظلم و نبود عدالت به شکلی قد علم کنند و با ظلم ستیزی و عدالتخواهی خود، راه را برای رسیدن به عدالت هموار کنند و به طور قطع همین علت را می‌توان یکی از اساسی‌ترین دلایلی دانست که مشروطیت به ثمر نشست.

مهمترین علت پیروزی همراهی روشنفکران، تجار و روحانیون با مشروطه خواهان بود

تقابل جامعه ایرانی با اروپا از زمان قاجار آغاز شد و سبب شد این آرمان‌های اجتماعی سیاسی که در میان مردم اروپا وجود داشت توسط روشنفکران ایرانی به جامعه ایران وارد شود. با ورود این آرمان‌ها اندیشه سنتی پادشاهی که میان مردم مرسوم بود مورد شک و تردید قرار گرفت، روشنفکران توانستند با به نفوذ درآوردن ارزش‌ها و آرمان‌های غربی دو سنت سیاسی پادشاهی و سنت سیاسی ایلاتی عشایری را مورد تردید قرار دهند. تردید در سنت‌های سیاسی و عدالتخواهی مردم جنبش مشروطه را به سمتی هدایت کرد که در نهایت در سال 1285 شمسی به بار نشست و متبلور شد.

تسنیم: حضرتعالی مهمترین علت پیروزی جنبش را در چه مواردی جستجو می‌کنید؟

به طور قطع تنها یک عامل را نمی‌توان به این موضوع بسط داد، ولی مهمترین نقشی را که نمی‌توان از آن به سادگی عبور کرد را تجار، روشنفکران و روحانیون در حمایت از مبارزین مشروطه ایفا کردند، به طور قطع باید دانست که هرگاه این سه گروه در کنار یکدیگر قرار گرفته اند هر جنبشی را با کمک هم به پیروزی رسانده‌اند.

اندیشه مشروطه وارداتی است

واژه مشروطه از زبان عرب استخراج شده است، این واژه در برابر واژه فرانسوی قرار گرفته است که نهادی به نام سلطنت را باید قدرتش را محدود کرد. سابقه‌ای سیاسی وجود داشت که از انگلستان آغاز شد و سپس به بلژیک و هلند سرایت کرد، این سوابق که زمینه‌ای آماده را در قالب یک کتاب عنوان شده بود توانست برای مشروطه طلبان ترسیم نقشه کند.

با وجود اینکه در میان روحانیون زمینه‌های مطالعاتی فراوان و همچنین آگاهی از منابع حقوقی و قانونی مشاهده می‌شد ولی آنها هم شروع به مطالعه این سوابق کردند و همانطور که در آثار میرزا حسین نائبی و آخوند خراسانی می‌توان مشاهده کرد که چگونه نهادی به نام مشروطیت تبدیل به یک نظریه جدید در زمینه سیاسی شد.

نخبگان نسبت به واژه مشروطیت و دموکراسی آشنایی دارند ولی در میان توده مردم که اکثریت آنها بی سواد و دچار فقر فرهنگی و اقتصادی هستند این دو محور جایگاهی ندارد و تا نهادینه شدن دموکراسی در میان مردم به طور قطع راهی طولانی در پیش است و به همین دلیل است که دموکراسی خواهی همچنان ادامه دارد. بعد از پیروزی مشروطه طلبان ممکن بود اختلافاتی در میان روشنفکران،تاجران و روحانیون به وجود آمده باشد که دلیل آن را می توان ناشی از اجرای مشروطیت دانست، که در طول اجرای مشروطه متاسفانه این نهضت با موانع جدی روبرو شد و منافع نخبگان هم مورد تهدید قرار گرفت.

وفاداری به مشروطه تا به امروز باقی است، این وفاداری ممکن است همچنان وجود داشته باشد ولی امروزه ساختار بنیان‌های فرهنگی و تمدنی با شکل ویژه‌ای بازسازی شده است، یکی از این بنیادها به حاکمیت جامعه برمی‌گردد که مبانی آن آموزش داده نمی‌شود.

تکیه بر نفت عامل جداسازی دولت از ملت

نیاز به بحث دموکراسی به عنوان یک آموزش ابتدایی در میان خانواده‌ها احساس می‌شود، چرا که نوع فرهنگ پدرسالاری و استبدادی که در میان جامعه و خانواده‌ها رواج دارد مانع جدی فرهنگ دموکراتیک می‌شود.

جغرافیای سیاسی و ژئوپولتیک همسایگان ایران و این منطقه دچار مشکل جدی است، ما در منطقه‌ای قرار گرفته‌ایم که درصد آشوب‌های امنیتی از آشوب‌های اجتماعی بیشتر است، همین حالا هم اگر کشورهای خاورمیانه به آزادی دست پیدا کنند مشاهده می‌کنیم که بلافاصله دچار مشکلات اقتصادی و اجتماعی می‌شوند. معضل بعدی را می‌توان در بعد اقتصاد و از همه مهمتر منابع سرشار نفتی مشاهده کرد، این منابع سبب شده است که دولت‌هایی ایجاد شود که متکی به درآمدهای نفتی باشند، به عبارت دیگر می‌توان گفت که نفت دولت و ملت را از هم جدا کرده است و به طور قطع باید دانست که در پروسه و روند دموکراسی دولت باید در خدمت مردم و برآمده از توده مردم باشد.

تسنیم: علت شکل گیری استبداد رضاخانی بلافاصله بعد از مشروطه چیست؟

 دیکتاتوری رضاشاهی عوامل متعددی را شامل می‌شود، به لحاظ تاریخی هرگاه ایران دچار بحران ناامنی شده است این بحران با ناامنی اقتصادی و اجتماعی روبرو می شده است و به طور قطع ایجاد امنیت به ویژه امنیت جان و مال مهمترین امنیت‌ها است.

رویکرد روشنفکران نسبت به مشروطه

در مجلس چهارم و پنجم شورای ملی نمایندگان مخالف رضاخان در یک چیز تنها با موافقان رضاخان هم نظر بودند و آن هم مسئله امنیت بود و به طور قطع آنها پذیرفته بودند که رضاخان اگر هیچ کاری انجام نداده است ولی امنیت را برای مردم کشورش به ارمغان آورده است.

اکثریت روشنفکران از دوران مشورطه سرخورده شده بودند چراکه به توسعه و بهسازی اقتصادی و اجتماعی جامعه پاسخی داده نشده بود و باید دانست که بعد از این نگاه روشنفکران و تکنوکرات‌های حامی رضاخان اولویت با توسعه اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قرار گرفت.به طور قطع می‌توان یادآور شد که آزادی‌های سیاسی بعد از فراهم آمدن این سه یعنی توسعه امنیت، توسعه اقتصاد، اجتماع و سرخوردگی از دوران مشروطیت شکل گرفت، تمام این مبانی دست به دست هم دادند تا ذهنیت مردم هرچه بیشتر به سمت ثبات سوق پیدا کند.

مشورت کردن در شورای بزرگان و شورای ریش سفیدان در میان قبایل سابقه‌ای ویژه دارد، مجلس شورای ملی هم به طور قطع یکی از مهمترین ارکان سلطنت مشروطه است که بی ارتباط با این افکار و نوع مشورت‌های سنتی نیست.

مهمترین ابزار مشروطه قانون گذاری است و همچنین مهمترین ابزار مردم مشارکت مردم در قالب احزاب و گروه‌های سیاسی است تا اینکه مردم دریابند که منطق بین اجتماعات گفت‌وگو است نه با زور و اسلحه به جان یکدیگر افتادن، به طور قطع فقدان این موضوعات در جامعه ایرانی به خوبی دیده می‌شد.

وی در پاسخ به این سوال که آیا گمان این مسئله وجود دارد که نهضت مشروطه زود هنگام به وجود آمد، خاطرنشان کرد: به طور قطع هر جامعه ای دچار تحولات اجتماعی سیاسی می‌شود، ولی بعضی از این تحولات آنی و فوری هستند و بعضی از آنها ممکن است زمان بیشتری از آن خود کند، اگر به انقلاب فرانسه نگاهی بیندازیم درخواهیم یافت که با وجود اینکه این انقلاب با پیروزی‌هایی همراه بود ولی در بعد سیاسی و به لحاظ فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی شاید 100 سال طول می‌کشید تا اصلاحات بازسازی شود پس طبیعتا وقتی که قدم به جامعه ایران می گذاریم با وجود تمام عدم توسعه‌هایی که هست این پروژه نمی‌تواند از این طولانی‌تر شود.

موفقیت‌ها و ناکامی‌های مشروطه

پس می‌توان گفت که مشروطه در بعد اول بررسی‌ها موقعیت‌هایی را به دست آورده است ولی به لحاظ فرهنگی و اندیشه‌های موجود با موفقیتی روبرو نبوده و هنوز که هنوز است این مسیر را طی می‌کند.

عضو هیئت علمی علوم سیاسی دانشگاه آزاد مشهد با اشاره به اینکه اغلب کشورها که به سمت دموکراسی قدم برداشته‌اند با چنین مشکلاتی  روبرو شده‌اند، عنوان کرد: در کشور انگلستان قریب به 300 سال طول کشید تا مجلسی به نام مجلس عوام شکل گرفت در روسیه هم به همین شکل بود که تا چند سال با بحث دموکراسی کنار نمی‌آمدند، به طور قطع هرجای دیگر از دنیا هم که باشد این پروژه روندی تمام ناشدنی است و برای دستیابی به هدف نهایی آن هم راه‌های زیادی هم وجود دارد.

باید نگاه به مشروطه را به شکلی علمی و به دور از حب و بغض انجام شود و متاسفانه این دیدگاه‌های افراطی که از سوی مخالفان و موافقان وجود دارد حتی در میان جوانان ما هم دید منفی را نسبت به مشروطه به بار آورده است.

اگر تمام وقایع تاریخی ایران با نگاهی منصفانه و بدون پیش داوری‌ها و قضاوت‌های بیجا دیده شود به طور قطع راهگشای امروز و آینده می شود البته باید دانست که بحث مشروطه هم جزئی از تاریخ است و به دور از این مسئله نیست. بنده معتقد هستم که در مطالعه مشروطیت باید نگاه‌ها را نسبت به آن تغییر داد و با نگاهی مجدد به آن نظر کرد، و همانطور که به قول سهراب سپهری شاعر بزرگ کشورمان که می‌گوید؛ چشم‌ها را باید شست، جور دیگر باید دید، عمل کنیم.

گفت‌وگو از امیرحسین عباسی

انتهای پیام/