مشهد شهری برای توسعه‌ی ارزش‌های اسلامی در مدیریت فرهنگی_دینی
کارکردهای دینی و ارزشی شهرهای زیارتی‌ای همچون شهر مقدس مشهد، هویت و شاکله‌ی این شهرها را شکل می‌دهد. عدم توجه به این شاکله‌ی هویتی در مدیریت شهری و برنامه‌ریزی برای اداره‌ی این شهرها، تبعات فرهنگی و دینی گوناگونی در پی خواهد داشت.
به گزارش گروه رسانه‌های خبرگزاری تسنیم،با توجه به موقعیت زمانی و مکانی، شهرهای کشور را می‌توان به شهرهای زیارتی و غیرزیارتی تقسیم نمود. از موضوعات مهم و مورد توجه در مدیریت شهری شهرهای زیارتی، توجه به بایسته‌ها و ظرفیت‌های دینی و ارزشی این شهرهاست. مجموعه‌ی این ظرفیت‌ها و شاخصه‌های ارزشی و دینی، هویت اسلامی این شهرها را شکل می‌دهد و موجب تمایز این شهرها از دیگر شهرهای کشور می‌شود؛ چراکه هویت شهر بر صفات طبیعی، مصنوعی و انسانی استوار است و شهر با مجموعه‌ی این اوصاف در اذهان مردم شکل می‌گیرد و هویت می‌یابد. بنابراین عدم توجه به شاکله و سازمان اجتماعی، فرهنگی و دینی این‌گونه شهرها در سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و مدیریت شهری و عدم تمایز آن‌ها از شهرهای دیگر، موجب تغییر در ساختار ارزشی و دینی آن‌ها می‌شود و تبعات فرهنگی و اجتماعی گوناگونی در پی دارد.
ویژگی‌های هویتی شهرهای مذهبی و زیارتی
هر فضای شهری دارای ویژگی‌های هویتی خاص خود است و هویت نهایی فضای شهری، برایند هویت‌های عملکردی، کالبدی، محیطی، فرهنگی و معنایی آن است.[1] با توجه به این معنا، امکان تمیز فضای شهری زیارتی از فضاهای شهری سایر شهرها، با مشخص شدن ویژگی‌های هویتی هر فضا مقدور می‌گردد.
فضا علاوه بر کالبد خویش و مضاف بر ویژگی‌های هندسی و زیبایی‌شناسی این کالبد، واجد معنا و یا معانی‌ای نیز هست که در خاطره‌ی جمعی جامعه نقش می‌بندد. علاوه بر آن، عملکردهایی را نیز در مقاطع زمانی مختلف می‌توان برای هر فضا تعریف کرد که با استناد به مجموعه‌ی این‌ها، تعریف شقوق مختلف هویت فضاهای شهری ایرانی (هویت کالبدی، هویت معنایی و هویت عملکردی) امکان‌پذیر می‌گردد.[2] بنابراین هویت شهری با مفهوم فضای شهری رابطه‌ی مستقیمی دارد و بیانگر مفهومی است که شاکله‌ی شهر را شکل می‌دهد. با توجه به هویت‌های سه‌گانه‌ی فوق می‌توان گفت که هویت شهرهای مذهبی و زیارتی (یعنی مجموعه‌ای از ظرفیت‌ها، بایسته‌ها و فضای دینی و مذهبی)، رابطه‌ی مستقیمی با حفظ و رعایت اصول و مبانی مرتبط با آموزه‌های اسلامی دارد و موجب حفظ هویت کالبدی، هویت معنایی و هویت عملکردی آن‌ها می‌شود.
با نگاهی به تحولات شهری، می‌توان تغییر در هویت شهری را بسیار متأثر از عوامل مدیریتی و توسعه‌ای دانست. به همان نحو که از لحاظ هویت عملکردی، تغییر در ساختار شهری متأثر از رشد شهرنشینی و برنامه‌های نامناسب توسعه‌ی شهری، موجب تغییر هویت و گسترش بی‌رویه‌ی شهرها شده است، برنامه‌ریزی و مدیریت نادرست فرهنگی نیز این‌گونه شهرها را از لحاظ هویت معنایی دچار تغییراتی خواهد کرد. لذا ضرورت تهیه و اجرای برنامه‌ها و الگوهایی برای مدیریت شهری شهرهای زیارتی برای ممانعت از تغییر کارکردی و معنایی، در فضای متأثر از دنیای مدرن و با رشد رسانه‌های جمعی و مجازی و نیز تهاجم فرهنگی دشمن، بسیار احساس می‌شود. چنان‌که لازم است در اسناد بالادستی توسعه، همچون سند چشم‌انداز و برنامه‌های چندگانه‌ی توسعه، با نگاهی جامع به مسئله‌ی مدیریت شهری توجه شود و با بهره‌گیری از کارشناسان متخصص مدیریت شهری، الگویی جامع ارائه گردد.
شهر مقدس مشهد و ضرورت حفظ هویت زیارتی و اسلامی
از شهرهای بزرگ و اسلامی کشور، شهر مقدس مشهد است. با توجه به مفهوم هویت شهری، شهر مقدس مشهد با توجه به ظرفیت مهم و ارزشمند آن، یعنی مضجع شریف امام هشتم، حضرت علی‌ابن‌موسی‌الرضا (ع)، از فضای شهری اسلامی و زیارتی برخوردار است. آمار نشان می‌دهد که سالانه بیش از بیست میلیون زائر از نقاط مختلف جهان به این شهر مراجعت می‌‌کنند و بنا به گفته‌های کارشناسان و مسئولان امر، این شهر ظرفیت استقبال از 250 میلیون زائر را دارد. تنوع گردشگران و زائران آن حضرت که از ملل و فرقه‌های مختلف هستند و اقبال وافر آنان برای زیارت، در نوع خود، جالب توجه است.
این شهر به‌دلیل این ظرفیت عظیم، از زمینه‌ی بسیار مناسبی برای ترویج و بسط ارزش‌های اسلامی-ایرانی برخوردار است. چنان‌که می‌تواند همانند عصر امامت خود آن حضرت، الگویی شایسته برای مواجهه و گفت‌وگوی بین‌ادیانی در دنیای امروز محسوب شود؛ دنیایی که در آن، به‌دلیل فعالیت گروه‌های افراطی، تصویر نادرستی از دین اسلام و به‌خصوص تشیع، ارائه شده است.
این ظرفیت عظیم موجب شکل‌دهی ساختار این شهر مقدس به‌صورت شهری با هویت کالبدی، معنایی و عملکردی خاص خود شده است که می‌توان هویت سه‌گانه‌ی آن را شهری با ساختار دینی و اسلامی با ساختار زیارتی و یا عملکردی متمایز از دیگر شهرها، توصیف نمود.
چنان‌که بیان شد، حفظ این هویت اسلامی و ارزشی، لزوم برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری خاص درخصوص این شهر را بیان می‌‌کند تا از تحولات مختلفی که به ساختار آن در عرصه‌ی اجتماعی و فرهنگی آسیب می‌رساند، محفوظ بماند و شاکله‌ی آن حفظ شود. ساکنین این شهر، که مجموعه‌ای از افراد بومی و زائرین را تشکیل می‌دهند، رابطه‌ی مستقیمی با فضای این شهر، چه از لحاظ ساختاری و چه از لحاظ فرهنگی، برقرار می‌‌کنند. افرادی که برای بهره‌مندی و استفاده از ظرفیت‌های مختلف معنوی و روحانی‌ای همچون زیارت به این شهر مراجعت می‌‌کنند، انتظار تأمین نیازهایی را دارند که با سفر به این شهر تأمین می‌شود.
ازاین‌رو در مدیریت، سیاست‌گذاری و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های فرهنگی و اجتماعی، باید به‌نحوی برنامه‌ریزی کرد که به هویت ذاتی این شهر آسیبی وارد نشود و به‌مرور موجب تغییر در عملکرد و کارکرد آن نگردد. چنان‌که امروزه شاهد هستیم، از لحاظ شهرسازی، توسعه‌ی بی‌رویه و تجاری‌سازی و توریستی شدن این شهرها و افزایش گردشگری سیاحتی، مسائلی است که به تغییر شاکله‌ی این شهرها و مدرن شدن آن‌ها منجر شده و تبعات خاصی را نیز در پی داشته است. بنابراین از لحاظ ارزشی و اسلامی، تغییر در عناصر سازنده‌ی فضای اسلامی شهرها، منجر به تغییر در شاکله و به‌تبع فضای مورد نیاز مراجعین و ساکنین این شهرها می‌شود.
راهکارهایی برای حفظ هویت اسلامی شهر مقدس مشهد
با توجه به هویت شهر مقدس مشهد، مدیران و مسئولان امر لازم است که به بایسته‌های مدیریتی این شهر توجه ویژه داشته باشند، همواره در راستای ارتقای ارزش‌های اسلامی و ارزشی آن گام بردارند و خط‌مشی و سیاست‌گذاری‌های خاصی را مدنظر قرار دهند که به حفظ فضای شهری و هویت اسلامی این شهر منجر شود. در این خصوص می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1. توجه به الگوی شهرسازی اسلامی-ایرانی برمبنای معیارها و ارزش‌های اسلامی در شهرسازی و شهرنشینی و ارائه‌ی طرح جامع الگوی مدیریت شهری برای شهرهای مذهبی و زیارتی.
2. پرهیز از اجرای برنامه‌های فرهنگی-اجتماعی‌ای که با ساختار و شاکله‌ی ارزشی این شهر در تضاد است و لزوم اجرای برنامه‌ها و دستوراتی که با توجه به این ساختار طراحی و اجرا می‌شوند. در این زمینه، برای تأمین نیاز فرهنگی این شهرها، باید به اجرای برنامه‌های هنری، مذهبی و دینی اقدام نمود.
3. پرهیز از الگوهای غربی مبتنی بر اصول سرمایه‌داری و اجتناب از ترویج فرهنگ مصرف‌گرایی و تجاری‌سازی با ارائه‌ی برنامه‌های دینی مروج ارزش‌های دینی.
4. ترویج و تأکید فرهنگ زیارت با توجه به ارزش‌ها و فواید دینی و اخروی آن.
5. تسهیل در امر زیارت و خدمت‌رسانی به زائران، به‌ویژه زائران خارجی و انجام اقدامات فرهنگی در خارج کشور برای شناخت بیشتر.
6. تقویت بنیه‌ی علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمی شهر مقدس مشهد در جهت زمینه‌سازی برای ترویج فرهنگ اسلامی و ایرانی.
7. سیاست‌گذاری فرهنگی و علمی برای حوزه‌های علمیه به‌منظور زمینه‌سازی این نهادها در جهت تبدیل شدن به مراکزی برای پاسخ‌گویی به مباحث علمی بین‌ادیانی و نیز پاسخ‌گویی به مسائل علمی و دینی زائران.*
پی نوشت ها:
[1]. نصر، طاهره و ماجدی، حمید، نگاهی به مقوله‌ی هویت در شهرسازی، مجله‌ی معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، ش11، پاییز و زمستان 1392، ص269-277.
[2]. همان.
منبع:برهان
انتهای پیام/
