تحلیل یک جانورشناس از سرگذشت پلنگ رودسر
سازمان حفاظت محیط زیست در تصمیمگیری برای آرزو بهتر از این نمیتوانست عمل کند و باید به این عملیات، از پروسه درمان در تهران گرفته تا بازپروری در قزوین، انتقال به گیلان، رهاسازی و پایش بعد از رهاسازی در این استان افتخار کند.
به گزارش خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، پرونده آرزو، پلنگ رودسر که روند زندهگیری، درمان، بازپروری و رهاسازیاش یکی از پرمخاطبترین اخبار حیات وحش کشور محسوب میشد، پس از کشف لاشه این حیوان در 28 آذر با انتشار گزارش کالبدگشایی لاشه بسته شد. این گزارش حکایت از درگیری مرگبار آرزو با پلنگی دیگر داشت که مشاهده آثار دندان نیش روی جمجمه و وجود موی پلنگ در دهان آرزو مؤید آن بود و شایعه کشته شدن آرزو توسط تشی را که برخی رسانهها منتشر کرده بودند تکذیب میکرد.
مرگ پلنگی که ابتدا از تله سیمی گراز و سپس از نسخه یوتانایز دامپزشکان جان سالم بهدر برد، یک عمل جراحی موفقیتآمیز را پشت سر گذاشت، ماههای پایانی نقاهت را در باغ وحش قزوین گذراند و سپس با رأی اکثریت اعضای یک کمیته تخصصی در چهاردهم آبان، به زیستگاهش در سجیدان رودسر بازگشت، پرسشهایی را در فضای مجازی بههمراه داشته، پرسشهایی از این دست که؛ آیا حیوان توانایی جسمانی لازم برای بقا در طبیعت را به دست آورده بود؟ آیا بهتر نبود این حیوان بهجای رهاسازی به باغ وحش منتقل میشد؟ آیا قلاده ردیابی که به گردن حیوان نصب شده میتواند عامل شکست این پلنگ در درگیری با پلنگ حریف محسوب شود؟ آیا این تجربه، تصمیمگیری در موارد مشابه آتی را تحت تأثیر قرار خواهد داد؟
بهمنظور بررسی این شبهات، خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم، پرسشهایی را با محمدصادق فرهادینیا، دانشجوی پسادکترای جانورشناسی دانشگاه آکسفورد که سال 93، پروژه ردیابی پلنگهای ایرانی در پارک ملی تندوره را زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست و بهعنوان پایاننامه دوره دکتری آغاز کرد و سال گذشته به پایان رسانده در میان گذاشت. مشروح اینگفتوگو را در ادامه میخوانید:
از همه ظرفیتها برای رسیدن به بهترین نتیجه استفاده شد
تسنیم: بهعنوان یک جانورشناس که تجربه زندهگیری، نصب قلاده ردیاب و رهاسازی پلنگهای ایرانی را در کارنامه خود دارد، روند زندهگیری، درمان و رهاسازی پلنگ رودسر را چگونه ارزیابی میکنید؟ آیا رهاسازی این پلنگ را تصمیم درستی میدانستید؟
فرهادینیا: فکر میکنم پرونده پلنگ رودسر یکی از ارزشمندترین تجربیات کشور در حوزه حیات وحش است که مهمترین جنبه آن استفاده از خرد جمعی است. یکی از معدود مواردی که در آن از ظرفیتهای دامپزشکان، علاقهمندان حیوانات، متخصصان حیات وحش و مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست برای رسیدن به بهترین نتیجه استفاده شد. این همکاریها و همفکریهای سازنده سبب شد پلنگ رودسر کارایی ستون مهرههای خود را بازیابد. در بازپروری حیوان هم با توجه به ظرفیتهای موجود، اقدامات خوبی صورت گرفت. حیوان مرحله به مرحله به جایگاههای بزرگتری منتقل شد و بهطور مرتب تحت نظارت و پایش قرار گرفت. سپس توان حیوان در شکار طعمه مورد ارزیابی قرار گرفت و نتیجه رضایتبخش این آزمایش سبب شد سازمان حفاظت محیط زیست با تشکیل کمیتهای متشکل از کارشناسان و متخصصان برای سرنوشت این حیوان تصمیم بگیرد و رهاسازی را انتخاب کند. پس از رهاسازی هم، یک تیم پایش در اداره محیط زیست رودسر با دقت و حساسیت بسیار این جانور را رصد میکردند.
پلنگ رودسر هر دو ریسکی را که برای رهاسازی پیشِرو داشت با موفقیت پشت سر گذاشت
تسنیم: اما این پرونده در نهایت، پایانی ناگوار بههمراه داشت. بهنظر میرسد اعلام خبر مرگ این پلنگ مشهور، که از زمان زندهگیری تا کنون یکی از جذابترین و امیدوارکنندهترین خبرهای حیات وحش کشور را به خود اختصاص داده بود، علاوه بر دوستداران حیات وحش، مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست را هم تا حدی نسبت به رهاسازی جانوران وحشی در آینده دلسرد کرده. فکر میکنید پایان تلخ پلنگ رودسر، پایانی بر انتخاب گزینه رهاسازی در موارد مشابه خواهد بود؟
فرهادینیا: ناگوار بودن و نادرست بودن، دو مفهوم متفاوت است. مرگ این پلنگ ناگوار بود، اما کسانی که از آزادسازی این جانور در جلسات مختلف حمایت کردند، نباید در اینکه درستترین تصمیم را گرفتهاند به خود شکی راه دهند.من از گفتوگوهای آن زمان خاطرم هست که دو نگرانی بزرگ پیشِروی تصمیمگیرندگان بود؛ اول، اینکه جانور قدرت فیزیکی خود را بهدست نیاورده باشد. دوم، اینکه جانور با این وضعیت نتواند شکار کند، خصوصاً که شکار گراز دشوار است و این پلنگ بنا بود در منطقهای رهاسازی شود که گراز از سایر طعمهها فراوانتر است.
تحلیل نوع جابهجایی و حرکت جانور پس از رهاسازی، نشان داد که جانور از نخستین روز رهاسازی تا روز آخر، الگوی جابهجایی منظمی داشته است، یعنی یک هفته جابهجایی زیاد و یک هفته جابهجایی کم، بهصورت سینوسی. در صورتی که اگر مشکل فیزیکی وجود داشت، جابهجایی حیوان باید از ابتدا تا انتها بهصورت خطی کاهش مییافت، پس، نگرانی نخست عملاً جدی نبود. بررسی نقاط حضور جانور هم نشان داد که حیوان در این مدت حداقل یک گراز شکار کرده بود. در یکی از نقاط حضور جانور سرگین پلنگ حاوی موی گراز مشاهده شد، پس نگرانی دوم هم عملاً رفع شده بود. من شخصاً بسیار مشکوک بودم که این جانور بتواند گراز را با گردنی بسیار کلفت شکار کند و بعد هم سالم بماند و به زندگی ادامه دهد. اما این پلنگ موفق شد.
زمانی که سازمان حفاظت محیط زیست، تصمیمگیری برای سرنوشت این پلنگ را مورد بررسی قرار داد، طبیعتاً این دو خطر را پذیرفت و به این ریسک تن داد، ریسکهایی که این پلنگ با موفقیت پشت سر گذاشت. اما قرار نیست پلنگها در زندگی طبیعی خود با هیچ خطری روبهرو نشوند و قرار هم نیست همه مخاطرات کنترل شوند. آنچه مهم است این است که این پلنگ هر دو ریسکی را که همه نگران بودند با موفقیت رد کرده است.
بیشتر بخوانید: پلنگ رودسر، توله گراز شکار کرد / تحلیل رفتاری و الگوی جابهجایی
برخوردهای خشونتبار درونگونهای، راز تلفات ماده پلنگها
تسنیم: یعنی کشته شدن پلنگها در درگیری با یکدیگر بیش از آنچه تصور میکنیم رخ میدهد و ردی از آن باقی نمیماند؟
فرهادینیا: همینطور است، این واقعیتی است که پیشتر نمیدانستیم. برای روشن شدن موضوع، چهار نتیجهای را که در حوزه خراسان به دست آمده مثال میزنم؛ اول اینکه تعداد پلنگهای نری که توسط انسان از پا در میآیند، دو برابر مادهها است. دوم اینکه در منطقهای مانند تندوره با بیشترین جمعیت پلنگ، سالانه دستکم 6 تا 7 توله با نسبت جنسی مساوی متولد میشوند. سوم اینکه بالغها هم نسبت جنسی یکسانی دارند. چهارم، در این مناطق، بهسادگی میتوان نر پیر پیدا کرد، ولی ماده مسن و بیدندان خیلی بهندرت. براساس این چهار واقعیت، این سؤال مطرح میشود که درحالی که نرها و مادهها نسبت جنسیتی مساوی متولد میشوند و نرها بیشتر از مادهها تلفات دارند، چرا نسبت جنسیتی پلنگهای بالغ برابر است؟ چه عاملی جمعیت مادههای بالغ را کاهش میدهد که از آن بیخبریم؟ دلیلی که بهنظر من میرسد برخوردهای خشونتبار درونگونهای است، یعنی درحالی که نرها بیشتر توسط عوامل انسانی از پا در میآیند، مادهها توسط عوامل طبیعی از بین میروند که در نتیجه، نسبت جنسی یکسان آنها را در سن بلوغ نشان میدهد، دادههای دوربینهای تلهای بهوضوح این نسبتهای جنسی مساوی را نشان میدهد.
اتفاقاً مقالهای هم در این زمینه منتشر شده است. بررسیهایی که در سال 2015 در جنوب آفریقا انجام شد حکایت از آن دارد که از هر دو ماده پلنگ مجهز به ردیاب ماهوارهای، تقریباً یکی توسط سایر پلنگها کشته شده است. این یعنی پلنگها نیمی از مادههای جمعیت خودشان را حذف میکنند، بهعبارتی، این را باید بدانیم که از هر دو ماده پلنگی که توسط دوربین یا قلاده پایش میشوند، یکی شانس بالایی برای از بین رفتن توسط سایر پلنگها دارد، درحالی که نرها شانس بالاتری دارند که توسط عوامل انسانی از پا در بیایند.
شایعه جوجهتیغیِ پلنگکُش
تسنیم: پیش از انتشار تصاویر کالبدگشایی که حفرههای جمجمه آرزو را بهنمایش میگذاشت و کشته شدنش توسط حیوانی مانند پلنگ را تأیید میکرد، شایعاتی مبنی بر احتمال کشته شدن آرزو توسط تشی یا بهگفته برخی جوجهتیغی در فضای مجازی منتشر شد. آیا تیغهای تشی را که در بدن پلنگ مشاهده میشود میتوان عاملی ولو ثانویه در مرگ این حیوان دانست؟
فرهادینیا: تشی چطور با ایجاد آن زخمهای سطی روی اندام غیرحیاتی یعنی دستها میتواند این پلنگ را کشته باشد؟ تشی شکار رایجی برای پلنگ نیست، ولی این دلیلی هم نیست که پلنگی که سراغ تشی میرود از بین برود. در تندوره، دو تا از 6 پلنگی که قلادهگذاری کردیم هر کدام یک بار تشی شکار کردند و هر دو حداقل 2 سال بعد از شکار تشی زنده بودند.
تسنیم: با توجه به اینکه این پلنگ سال گذشته بهدلیل نزدیک شدن به جوامع انسانی در تله سیمی گرفتار شده بود میتوان نتیجه گرفت که این منطقه بهدلیل عواملی مانند کمبود طعمه، پلنگها را دچار مشکل میکند و پلنگها بهناچار یا بهسوی جوامع انسانی روی میآورند و یا جانشان را در رقابتهایی مرگبار از دست میدهند؟ آیا بهتر نبود زیستگاهی دیگر برای رهاسازی پلنگ رودسر انتخاب میشد؟
فرهادینیا: فقدان طعمه لزوماً دلیل نزدیک شدن جانوران به جوامع انسانی نیست. این جانوران در گستره خانگی خود جابهجا میشوند و در این مسیر ممکن است در تلههایی که معمولاً برای گراز گذاشته میشود گرفتار شوند. نزدیک به یکپنجم پلنگهای قلادهدار در تندوره خارج از پارک هم عبور میکردند در حالی که داخل پارک شکار میکردند. چرا از پارک بیرون میرفتند؟ نمیدانیم، ولی میدانیم بیرون میرفتند. اتفاقات طبیعت سادهنیستند که بروز یک واقعه را فوراً به رقابت و رانده شدن از سوی دیگران نسبت دهیم، پیچیدگیهای بسیاری وجود دارد، درحالی که ما سعی میکنیم سادهترین دلایل را ارائه کنیم. درحال حاضر در کدام منطقه ایران است که در گستره پراکنش پلنگ باشد، از طعمه مناسب برخوردار باشد و پلنگ نداشته باشد که بتوان آرزو یا پلنگهای مشابه را در آن رهاسازی کرد؟! من جایی غیر از برخی مناطق کویری مانند یزد و اصفهان را نمیشناسم، در واقع هیچ مقصد ایدهآلی وجود ندارد. البته این یک حقیقت خوشحالکننده است که در هر منطقهای که پلنگ میتواند زندگی کند، جمعیتی از پلنگ وجود دارد و بهجز بخشهایی از یزد و اصفهان احتمالاً در مناطق دیگر با انقراض محلی پلنگ روبهرو نیستیم. حالا در این شرایط کدام گزینه برای رهاسازی بهتر است؟ زیستگاه خود پلنگ که کاملاً به آن اشراف داشته یا بردن به منطقهای کویری که اصلاً شرایط زیستگاهی آن را تجربه نکرده است؟
قلاده ردیاب، عاملی مؤثر در مرگ پلنگها؟
تسنیم: تا کنون در کشور 7 پلنگِ رشدیافته در طبیعت به گردنبند ردیاب ماهوارهای مجهز شدهاند که دو مورد از آنها ماده بودهاند و هر دو پس از مدتی، طی درگیری با یک پلنگ دیگر از پای درآمدهاند: ایران و آرزو. برخی، وجود ردیاب را عاملی ثانویه در مرگ این دو پلنگ میدانند: گروهی از آنها این شبهه را مطرح میکنند که وجود گردنبند بهعنوان یک جسم غیرطبیعی ممکن است سبب تحریک سایر پلنگها و عاملی برای بروز درگیری باشد. گروهی دیگر هم معتقدند گردنبند ردیاب بههنگام درگیری، امکان حرکت پلنگ را محدود کرده و در مبارزه با پلنگ حریف، یک امتیاز منفی بهحساب میآید، در این باره چه میگویید؟
فرهادینیا: ما در پروژه قلادهگذاری پلنگهای تندوره، روی شش پلنگ قلاده نصب کردیم که یکی از آنها مادهپلنگی بهنام ایران بود و در درگیری با یک پلنگ دیگر کشته شد. آرزو هم هرچند، چند ماهی از طبیعت بهدور بوده اما پلنگی بود که در طبیعت رشد یافته بود. درباره اینکه آیا قلاده عامل تحریک و حمله سایر پلنگها میشود، باید گفت در دنیا هزاران حیوان به ردیاب مجهز هستند و تا کنون به گردن حدود 250 پلنگ قلاده ردیاب نصب شده اما اینکه قلاده سبب حمله سایر پلنگها میشود گزارش نشده است.
درباره دو احتمالی که مطرح کردید باید بگویم در صورتی که قلاده باعث بروز مشکل در رفتار و جابهجایی جانور شود باید جانور نسبت به زمان زندهگیری بسیار لاغرتر شده باشد (که در هیچیک از این دو پلنگ کاهش وزنی مشاهده نشده)، نتوانسته باشد شکار کند (که هر دو شکار کرده بودند) یا حین جفتگیری با پلنگ نر، درگیری رخ داده باشد. ایران که اساساً توسط یک ماده بالغ کشته شده است و درمورد آرزو نمیدانیم پلنگ کشنده نر بوده یا ماده. بهعلاوه، بررسیهای دامپزشکی نشان میداده که آنها در زمان مرگ فحل هم نبودهاند، یعنی اساساً آماده هم نبودهاند که نر بخواهد جفتگیری کند. بهعلاوه، اگر قلاده باعث تحریک همنوعان برای حمله شده باشد، پس نباید در پلنگهای بدون قلاده چنین اتفاقی رخ دهد، درحالی که پیشتر دو پلنگ دیگر در گیلان بیآنکه قلاده داشته باشند توسط پلنگهایی دیگر کشته شدهاند.
حالا بیایید از زاویه دیگر به سرنوشت این دو مادهپلنگ نگاه کنیم: وقتی تمام شواهد دال بر آن هستند که برخوردهای خشونتبار زیادی بین مادهها و سایر پلنگها در طبیعت وجود دارد، چرا نباید به این فکر کرد که این دو پلنگ ماده واقعیت طبیعت زندگی پلنگها در ایران را نشان میدهند؟ اینکه یکی از عوامل مهم تلفات پلنگها، کشته شدن توسط سایر پلنگها است.
خاطرم هست زمانی که ایران توسط ماده دیگری کشته شده بود، حتی خود ما هم متعجب شده بودیم، چون در کتابها خوانده بودیم که نرها یکدیگر را میکشند. اما حالا وقت آن رسیده که تصورات قدیمی درباره جانوران را با دانش مستند عوض کنیم. درباره یوز هم همینطور بود، اولین بار که دوربین های تلهای در منطقهای در یزد نشان دادند که یوزها میان دو زیستگاه رفتوآمد کردهاند، کسی باور نمیکرد. حتی بهیاد دارم شیوه شناسایی خالها را یکی از استادان دانشگاههای تهران زیر سؤال برد. ولی بعداً فهمیدیم که 52% یوزهای شناساییشده در ایران، از زیستگاه خود خارج شده و به مناطق حفاظتشده دیگر رفتهاند. حتی یکی از یوزها، 5 منطقه حفاظتشده را طی کرده بود. همیشه برای قبول واقعیتهای جدید که با باورهای قدیمی در تناقض هستند، مخالفت وجود دارند، درحالی که دانش مسیر خود را طی میکند، چه ما باور کنیم چه نکنیم.
تسنیم: روشهای بهروزتری برای ردیابی حیات وحش ابداع نشده تا این احتمالات از میان برداشته شود، مثلاً وسایلی مانند میکروچیپ نمیتوانند برای ردیابی حیات وحش مورد استفاده قرار بگیرند؟
فرهادینیا: در ردیابی جانور، باید دو عنصر را در نظر گرفت؛ وسیلهای که نقطه حضور را برداشت میکند و وسیلهای که این نقطه را ارسال میکند. هر دوی آنها نیازمند ماهها استفاده از باتری هستند. ترکیب اینها، عملاً وسیلهای چندصدگرمی میشود که به ما اجازه دهد جانور را ردیابی کنیم. وسایل کوچکتر معمولاً فقط یک GPS ساده هستند ولی امکان ارسال نقطه را ندارند. میکروچیپها که معمولاً همان نقطه را هم برداشت نمیکنند. قلاده «ایران» از معتبرترین کمپانی کانادایی خریداری شده بود و ظاهراً قلاده «آرزو» هم ساخت آلمان بود و از یکی از بهترین شرکتهای اروپایی خریداری شده بود.
سه معیار برای انتخاب میان رهاسازی و اسارت
تسنیم: بهتر نیست در موارد مشابه، جانوران وحشی که از طبیعت جدا میشوند بهجای بازگرداندهشدن به زیستگاهشان بهمنظور تکثیر در اسارت مورد استفاده قرار بگیرند؟
فرهادینیا: تصمیمگیری درمورد جانوری مانند پلنگ که از لحاظ حفاظتی حساس است، نیازمند تصمیم گیری مورد به مورد است و به سه نکته اصلی وابسته است:
نکته اول: جمعیتی که پلنگ از آن جدا شده. اگر جمعیت پلنگ در آن منطقه بهشدت کم باشد، جدا کردن آن فرد میتواند در بلندمدت بسیار مخاطرهآمیز باشد، مثلا در برخی از مناطق مرکزی ایران، بهشدت با کمبود پلنگ نر مواجه هستیم. حالا اگر نری بهدلیل جراحت از آن جمعیت جدا شود و برگردانده نشود، میتواند روند انقراض آن جمعیت را تسریع کند. آرزو هم ظاهراً متعلق به محدودهای با تراکم پلنگ کم بود و وجود این ماده بالغ میتوانست برای افزایش جمعیت آن منطقه مفید باشد.
نکته دوم: آیا این فرد، وحشی است یا در اسارت بزرگ شده؟ اگر در اسارت بزرگ شده باشد، طبیعتاً شانس کمی برای بقا در طبیعت دارد. ولی اگر وحشی بوده و سالهای زیادی را در طبیعت گذرانده باشد چرا نباید به طبیعت بازگردد؟ آرزو کاملاً مصداق چنین فردی بود.
نکته سوم: رفتار خود فرد. اگر آن فرد یک معارض باشد که مثلاً زندگی خود را با شکار گاو و گوسفند میگذراند، این فرد را در هر منطقهای رهاسازی کنیم احتمالاً دوباره همین رفتار را درپیش میگیرد. معارضها را باید از طبیعت جدا کرد. ولی در مورد آرزو اطلاعاتی دال بر معارض بودن وجود نداشت.
این سه مورد، میتواند ما را برای تصمیمگیری درباره سرنوشت یک پلنگ و انتخاب میان رهاسازی یا تکثیر در اسارت راهنمایی کند. رهاسازی یک تصمیم ساده نیست. عملیاتی با ریسک بالاست که درنظر گرفتن همه شرایط را میطلبد. بهنظر من سازمان حفاظت محیط زیست در تصمیمگیری برای آرزو بهتر از این نمیتوانست عمل کند و باید به این عملیات، از پروسه درمان در تهران گرفته تا بازپروری در قزوین، انتقال به گیلان، رهاسازی و پایش بعدی در این استان افتخار کند.
شادی مدرس
انتهای پیام/*